عید فطر نماد همبستگی و انسجام اجتماعی در جامعه ایمانی است

حجت‌الاسلام والمسلمین اسماعیل چراغی‌کوتیانی، استاد حوزه علمیه در گفت‌وگو با خبرنگار ایکنا در پاسخ به اینکه چگونه عید فطر بازگشت به فطرت توحیدی و حفظ تقواست، اظهار کرد: انسان با فطرت پاک توحیدی از مادر زاده می‌شود اما با رسیدن به دوران بلوغ و کسب آگاهی و اراده آزاد، گاه با سرپیچی از هنجارهای دینی و الهی و آلوده شدن به گناه از آن فطرت توحیدی خود فاصله می‌گیرد و ویژگی گناه این است که انسان را از خدا و خواست الهی‌‌ خود دور می‌کند و دوری از فطرت، چالش‌های مادی و معنوی فراوانی را ایجاد می‌سازد.

وی ادامه داد: یکی این چالش‌ها، شکل‌گیری مسائل و مشکلات روحی و روانی و سردرگمی در زندگی و گاه به مخاطره افتادن معنای زندگی است، حال اگر این فرایند دوری از فطرت پیوسته در مراحل بعدی زندگی ادامه یابد، انسان را دچار بحران معنا و فراموشی خود و خدا می‌کند اما فرا رسیدن روزهای خدا(به تعبیر قرآن ایام الله) فرصتی ایجاد می کند تا انسان با بازاندیشی در مسیرها و رویه‌های هنجارشکنانه به مسیر فطرت بازگردد و با طی مسیر به سوی فطرت، هم از بحران معنای زندگی نجات یابد و هم به سوی فطرت خدایی‌اش بازگردد و آرامش گذشته در سایه‌سار عبودیت خدا را بازیابد.

استاد حوزه بیان کرد: روزها و شب‌های ماه رمضان از آن «ایام الله» است که این فرصت بازاندیشی را برای انسان میسر می‌سازد، یک ماه روزه داری و نظارت بر رفتارها و تلاش برای پیروی از هنجارهای دینی به روح انسان صفا داده و زنگارهای گناه را از آن می‌زداید و بازگشتی پیروزمندانه و هجرتی معنوی را برای انسان رقم می‌زند.

کارکردهای اجتماعی عید فطر

وی گفت: عید فطر نمادی از روز پایان این سفر معنوی است، روزی که انسان پس از یک ماه خودمهارگری و تلاش برای رعایت مرزهای الهی، با موفقیت و صفای باطن و ضمیر آرام به فطرت خود باز می‌گردد، به همان فطرت پاکی که با آن به دنیا پا نهاده بود، عید فطرت در زبان و ادبیات دینی روز جایزه گرفتن نامیده شده است. جایزه یک ماه عبودیت و بندگی و بازگشت به فطرت و کسب تقوا و خداپروایی.

چراغی کوتیانی در خصوص کارکردهای اجتماعی عید فطر افزود: پدیده‌های دینی چه در ساخت اعتقاد و باور و چه در ساحت ارزش‌ها و هنجارها و چه در ساحت مناسک و آیین‌ها دارای کارکردهای مهم فردی و اجتماعی است. یکی از مهم‌ترین کارکردهای عید فطر تقویت همبستگی و انسجام اجتماعی در جامعه ایمانی است.

وی بیان کرد: روز عید، مؤمنان در اجتماعی عظیم با عنوان «نماز عید فطر» در کنار هم جمع می‌شوند و این اجتماع مومنانه فرصتی است که مردم از مشکلات و مسائل و نیز ظرفیت‌ها و فرصت‌های حل مسائل جامعه اسلامی آگاه شوند. درک چالش‌های جامعه اسلامی و مشکلات مومنان و تلاش برای برطرف کردن‌ها زمینه را برای تقویت هر چه بیشتر همگرایی اجتماعی فراهم می‌آورد.

استاد حوزه گفت: کارکرد دیگر عید فطر و آیین‌های آن، کاربست و احیا سنت‌هایی مانند دید و بازدید از اقوام و آشنایان، عیادت از بیماران و یاری رساندن به نیازمندان است. مؤمنان پس از برپایی نماز عید فرصتی می‌یابند تا با عمل به سنت صله رحم و دیدار با آشنایان از وضعیت یکدیگر آگاهی یافته و از همدیگر غمگساری کنند و تعاون، همکاری و تشریک مساعی بیشتر نسبت به مسائل اجتماعی داشته باشند. این‌گونه مناسبات اجتماعی نیز در راستای همان انسجام اجتماعی و البته تقویت پیوندهای خویشاوندی و خانوادگی است.

زکات فطره و همگرایی اجتماعی

وی ابراز کرد: پرداخت زکات فطره که بخشی از آیین‌های روز عید فطرت است نیز زمینه‌ساز همگرایی اجتماعی و مواسات با اعضای دردمند جامعه ایمانی است. اساسا این توجه دیگران و غمگساری از آن‌ها در همه آیین‌های ماه رمضان و حتی در سیاق ادعیه این ماه بزرگ هم جایگاه برجسته‌ای دارد. نمود این مواسات پرداخت زکات فطره برای حل مشکلات افراد نیازمند جامعه است که نوعی یادآوری عملی به مؤمنان برای پذیرش مسئولیت‌های اجتماعی دارد. این آیین هم مشکلات افراد نیازمند را برطرف می‌کند و هم زمینه همگرایی اجتماعی را فراهم می‌آورد.

چراغی کوتیانی در خصوص کارکردهای نماز عید فطر برای فرد و اجتماع، افزود: در ساحت فردی، کارکرد نماز عید فطر این‌گونه است که یک مؤمن پس از یک ماه روزه‌داری، در روز عید فطرت با شرکت در نماز به عملی نمادین برای ابراز خضوع و خشوع نسبت به خدا و تشکر از همه نعمت‌هایی که خداوند به انسان ارزانی داشته است، به‌ویژه سپاس از نعمت سلامتی و توفیق روزه‌داری و عبودیت می‌پردازد.

وی ادامه داد: همچنین نماز عید به‌گونه‌ای اختتامیه برنامه‌ای تربیتی و مناسکی یک ماهه است که روح انسان را جلا داده و رنگارها را از دل او زدوده است. البته عبودیت خدا صرفا اختتامیه ندارد بلکه نماز عید آغاز و افتتاحیه برای عهدی دوباره با خداوند است که مومن از هر آن چه که در ماه رمضان بدست آورده است، محافظت و مراقبت کند.

استاد حوزه بیان کرد: مهم‌ترین کارکرد نماز عید فطر در ساحت اجتماعی، شرکت اجتماع مؤمنان و انجام مناسک جمعی است که هم در تقویت بنیان معنوی جامعه تاثیر دارد و هم زمینه برای همبستگی اجتماعی و تعاون و تکافل اجتماعی را مهیا می‌سازد. افزون بر این که اساسا نماز عید یک کنش عبادی سیاسی است یعنی هم عبادت جمعی است و هم عبادتی است که مؤمنان قدرت و شوکت جامعه ایمانی را به رخ دشمنان می‌کشند.

حضور در نماز عید فطر؛ پیام‌آور وحدت اجتماعی

وی گفت: حضور مؤمنان یک دل و یک پارچه برای دشمنان نیز پیام دارد، پیامی که هم حاکی از همبستگی و وحدت اجتماعی است و هم نمادی از یک نیروی به هم پیوسته و یک دل برای حفاظت از کیان جامعه اسلامی و مأیوس کردن دشمنان از دستبرد به کیان کشورهای اسلامی محسوب می‌شود.

استاد حوزه در پاسخ به اینکه چرا عید فطر عید پاداش مؤمنین محسوب می‌شود، افزود: در ادبیات دینی ما از عید فطر به نام «یوم الجوایز» یاد شده است. امام باقر(ع) در گفتگوی خود با جابر فرمودند: «رسول خدا(ص) می فرمود: وقتی روز نخست شوال(عید فطر) فرا می‌رسد، منادی از طرف پروردگار  ندا می‌دهد؛ «ایها المؤمنون اغدوا الی جوائزکم»؛ ای مؤمنان به سوی جایزه‌هایتان بشتابید.» بعد امام باقر(ع) خود در توصیف این جایزه‌ها به جابر فرمودند:«یا جابر! جوایز الله لیست بجوائز هولاء الملوک… هو یوم الجوایز» ای جابر! جوایز خدا، از نوع جوایز این پادشاهان نیست… آن روز، روز جایزه‌هاست.» پس این تعبیری که فرمودید عید فطر عید پاداش مومنان است، ریشه روایی دارد.

وی ادامه داد: دو سؤال در این‌جا قابل طرح است: نخست اینکه این جوایز برای چیست؟ پاسخ این است که پاداش یک ماه روزه‌داری، عبودیت و خضوع خالصانه مؤمنان در برابر پروردگار است. بندگان خدا یک ماه با تمرکز بر نفس خویش و خودمهارگری مومنانه ضمن امساک از خوردن و آشامیدن در بخش زیادی از روز به پیروی از هنجارهای الهی همت گماشته‌اند و خداوند کریم نیز کریمانه از آنان سپاسگزاری می‌کند و در روز عید فطر به آنان عیدی و پاداش می‌دهد.

وی در پایان اضافه کرد: پرسش دوم درباره این است که پاداش‌ها و جوایز از چه سنخی هستند؟ امام باقر(ع) در روایتی که مطرح شد، فرمودند: آن پاداش‌ها از جنس پاداش‌های پادشاهان نیست بلکه چیزی بهتر و پایدارتر است. مغفرت الهی و رضایت الهی پاداش واقعی خداوند به مؤمنان است. امام سجاد(ع) در صحیفه در دعای وداع با ماه رمضان به نوعی به همین موضوع اشاره کرده و فرموده‌اند: پروردگارا! بر محمد و آل محمد درود فرست و مصیبت ما را در این ماه جبران کن و روز فطر را بر ما عیدى مبارک و خجسته بگردان و آن را از بهترین روزهایى قرار ده که بر ما گذشته است که در این روز بیشتر ما را مورد عفو قرار دهى و گناهانمان را بشویى و خداوندا بر ما ببخشایى آنچه در پنهان و آشکارا گناه کرده‌ایم.

گفت‌وگو از الهام حلاجیان