معرفی کتاب ضیاء التفاسیر اثر آیت‌الله خرازی

حجت‌الاسلام والمسلمین سیدمحمدمهدی رفیع‌پور، استاد حوزه علمیه طی یادداشتی که در اختیار ایکنای قم قرارداده است، نوشت: از جمله تفاسیری که در سال‌های اخیر نوشته شده است ضیاء التفاسیر است که تاکنون سه جلد آن منتشر شده است، در این یادداشت به معرفی این کتاب می‌پردازیم.

نویسنده کتاب عالم وارسته و زاهد، آیت‌الله حاج سیدمحسن خرازی تهرانی است که شخصیتی شناخته شده برای حوزه‌های علمیه هستند. ایشان در سال ۱۳۱۶ در تهران به دنیا آمده و دروس دوران ابتدایی را در تهران در مجتمع فرهنگی برهان فرا گرفت و سپس تحت تربیت و آموزش آقا شیخ محمد حسین زاهد قرار گرفت. او که در مسجد امین الدوله تهران ونیز در مسجد جامع تهران نماز می‌گذارد، به تربیت نوجوانان می‌پرداخت و تأثیر عمیقی در دل آنان می‌نهاد. با درگذشت او، استاد خرازی به بازار تهران رفت و مدتی به کسب و کار پرداخت، امّا به زودی بازار را رها کرد و به حوزه درسی آیت‌الله مجتهدی پای نهاد و بسیار مورد عنایت و علاقه او قرار گرفت.

با فراگیری دروس مقدماتی، عزم سفر به حوزه علمیه قم کرد تا در محضر استادان مبرّز و برجسته آن حوزه، تحصیلات خود را تکمیل کند؛ البته در این باره نباید نقش سفارشهای آیت‌الله رفیعی (ره) را نادیده انگاشت. این گونه بود که به همراه آیت‌الله رضا استادی در سال ۱۳۳۶ به قم آمد و با او در یک جا سکونت گزید و به تحصیل پرداخت.

در قم باقیمانده دروس ادبیات را به پایان رسانید و سپس به فراگیری دروس دوره سطح در زمینه‌های فقه و اصول، فلسفه و کلام پرداخت و از سال ۱۳۴۱ به بعد، به درس خارج بزرگان و آیات عظام مشرف شد. در طی این سال‌ها از دروس اخلاق استادان مهذّب و باتقوای حوزه نیز بهره‌های فراوان می‌برد.

در قم نیز باقیمانده دروس مقدمات را نزد آیت‌الله فشارکی آموخت و در درس شرح لمعه آیت‌الله شیخ محمد تقی ستوده شرکت می‌کرد. رسائل را نزد آیت‌الله شیخ مصطفی اعتمادی و آیت‌الله حاج شیخ محمد شاه آبادی و مکاسب را نزد آیت‌الله میرزا علی مشکینی و کفایه الاصول را نزد آقایان آیت‌الله حاج سید محمد باقر سلطانی و حاج شیخ محمد شاه‌آبادی و حاج شیخ علی تنکابنی فلسفی فرا گرفت. همچنین برای آموختن فلسفه، کلام و عقاید به نزد آیت‌الله شیخ محمد شاه‌آبادی می‌رفت و استفاده فراوانی برد.

او از سال ۱۳۴۱ به بعد در درس خارج عالمانی، چون آیت‌الله العظمی سید محمدرضا گلپایگانی(ره)، آیت‌الله العظمی سید محمد محقق داماد(ره)، آیت‌الله العظمی سید حسن فرید اراکی(ره) شرکت کرد و در درس خارج آیت‌الله العظمی شیخ محمد علی اراکی (ره) تا اواخر عمر ایشان حضور داشت.

در سال ۱۳۴۳ هجری شمسی آیت‌الله خرازی با توجه به اهمیت مبارزه با افکار انحرافی مسیحی و نیز نظر به ضرورت ایجاد تشکیلات منسجمی برای مبارزه همیشگی با افکار التقاطی مؤسسه در راه حق را بنیان نهاد.

آیت‌الله خرازی تاکنون کتاب‌ها و رساله‌های گوناگونی نگاشته که برخی از آن‌ها به شرح زیر است‌:

۱- ضیاء التفاسیر که تا کنون ۳ جلد آن منتشر شده است.

۲- البحوث الهامة فی المکاسب المحرّمة در ۷ جلد 

۳- مبانی العروة الوثقی در ۵ جلد

۴- تعلیقه بر بیع و خیارات مکاسب

۵- تعلیقه بر مباحث مکاسب جواهر الکلام

۶- کتاب الجهاد

۷- إحیاء الموات

۸- الأمر بالمعروف و النهی عن المنکر

۹- عمدة الأصول در ۷ جلد

۱۰- تعلیقه بر کفایة الأصول

۱۱- ـ بدایة المعارف الالهیه در دو جلد که شرح عقائد الإمامیة مرحوم مظفر است

۱۲- قیامت‌

۱۳- کلمة حول حدیث ثقلین‌

۱۴- فی رحاب التقوی

۱۵- ـ کلمة حول توسل‌

۱۶- ـ معالم لیله القدر

۱۷- ارث الزوجه

۱۸- تحدید الکر

۱۹- اشکال و انواع دفاع مقدس 

۲۰- روزنه‌هایی از عالم‌غیب‌

۲۱- طهارت معنوی در قرآن‌

مشخصات تفسیر

جلد اول تفسیر در سال ۱۳۹۷ و جلد دوم در سال ۱۳۹۸ و جلد سوم در سال ۱۳۹۹ منتشر شده است. ناشر آن انتشارات قدس و محقق کتاب آقای سید علیرضا جعفری شاگرد معروف آیت الله خرازی است که پیشتر در نشر آثار دیگر ایشان نیز همکاری داشته بودند. 

تفسیر ضیاء التفاسیر به زبان عربی نگاشته شده و مخاطب اصلی آن علما و محققان علوم اسلامی و تفسیر هستند، اما نکات مفید زیادی برای عموم مردم هم در لابه لای آن وجود دارد، اما فضای کتاب علمی و حوزوی می‌باشد.

قلم نویسنده دقیق و عالمانه است و از شرح و توضیح و عبارت پردازی پرهیز کرده است.

مفسر از نقل عین عباراتی که سودمند دیده است و یا درصدد نقد آن بوده ابایی ندارد و به همین جهت حجم زیادی از کتاب را نقل قول‌ها تشکیل می‌دهند. البته این نقل‌ها از تفاسیر و نویسندگان معتبر انتخاب شده و به اندازه‌ای است که نویسنده محترم لازم تشخیص داده است.

جلد اول این تفسیر از ابتدای تفسیر سوره مبارکه حمد آغاز و تا آخر سوره مبارکه بقره در ۵۸۹ صفحه است؛ جلد دوم از ابتدای سوره مبارکه آل عمران تا پایان سوره مبارکه نساء در ۶۰۳ صفحه است و جلد سوم از ابتدای سوره مبارکه مائده تا آخر سوره مبارکه اعراف در ۶۳۲ صفحه است.

در جلد اول و در دو جلد بعدی، مقدمه مؤلف وجود ندارد و توضیحی درباره چرایی نگارش این تفسیر و تاریخ شروع و انجام آن و تعیین مخاطب دیده نمی‌شود و از روش مفسر و اموری که معمولاً نویسندگان با خوانندگان خود در میان می‌گذارند، خبری نیست.

از مقدمه کوتاه آقای جعفری هم مطلب خاصی دستگیر نمی‌شود لذا در این یادداشت تلاش کردیم تا با مطالعه متن کتاب تا حدی ابهامات مربوط را رفع کنیم و به شناسایی مخاطب و روش مفسر پی ببریم.

ویژگی مهم این تفسیر دقت آن از یکسو و استفاده از چند تفسیر مهم و قوی همچون المیزان است؛ برخلاف برخی از تفاسیر معاصر مانند منیة الطالبین که مراجعه منظمی به المیزان و امثال آن نداشتند یا مراجعه آن‌ها نمود و انعکاسی ندارد، خواننده ضیاء التفاسیر به خوبی متوجه می‌شود که بنای نویسنده دانشمند آن بر مراجعه و مطالعه این قبیل تفاسیر بوده لذا چه به‌صورت تأیید و چه بصورت انتقاد به مطالب مهم آن‌ها واکنش نشان می‌دهند.

برخلاف عجله‌ای که بسیاری از مفسران برای نوشتن تفسیر و اتمام آن دارند، آرامش نویسنده و صرف وقت کافی برای مطالعه تعدادی از تفاسیر اصلی و مهم به خوبی روشن است. 

المیزان فی تفسیر القرآن اثر علامه طباطبایی، جوامع الجامع و مجمع البیان اثر امین الاسلام طبرسی، آلاء الرحمن فی تفسیر القرآن اثر علامه بلاغی، کنز الدقائق اثر شیخ محمد قمی مشهدی، تفسیر مرحوم آیت الله کرمی از جمله منابع اصلی و مهم ضیاء التفاسیر است.

با این حال در مقام مقایسه حجم حضور علامه طباطبایی و تفسیر المیزان در سراسر کتاب از همه بیشتر و مشهودتر است.

بر اساس گفت‌وگویی که با آقای جعفری مصحح کتاب داشتم، متأسفانه نویسنده محترم موفق به ادامه نگارش تفسیر نشده است و ضیاء التفاسیر را باید در زمره تفاسیر ناقص قرآن کریم فهرست نمود.