فاصله­ فرهنگ عمومی جامعه با آرمان‌های قرآن

حجت‌الاسلام والمسلمین عیسی عیسی‌زاده، عضو هیئت علمی پژوهشکده فرهنگ و معارف قرآن کریم در یادداشتی که در اختیار خبرگزاری ایکنا قرار داده است، نوشت: قرآن کریم حاوی رهنمودها و فرمان‌هایی است که پیاده‌سازی آن‌ها در جامعه نیازمند طی مراحلی است تا در نهایت بتوان با طی این مراحل از عینیت جامعه قرآنی سخن به میان آورد. تحقق چنین جامعه‌ای نیازمند انس دائمی با قرآن کریم در چارچوبی منظم است؛ زیرا در صورت تحقق جامعه قرآنی، نه تنها بسیاری از مسائل و گرفتاری‌های موجود در جامعه به‌راحتی حل می‌شود، بلکه یکی از حلقه‌های تشکیل تمدن اسلامی نیز شکل می‌گیرد. از همین رو، مقام معظم رهبری در بیانات خود همواره از لزوم حاکمیت قرآن کریم در جامعه سخن به میان آورده‌اند و به فراخور همین امر، مراحلی را برای انس با قرآن کریم در راستای به‌وجود آمدن جامعه قرآنی ذکر کرده‌اند.

آری، قرآن بهترین مونس انسان در تنهایی‌ها و نگرانی‌های زندگی است که جلوه‌ای از علم و حکمت پروردگار و نشانگر عظمت خداوند متعال است. انس با قرآن، همراه شدن با گنجینه بی‌پایان و در اختیار داشتن برنامه جامع و کامل یک زندگی سعادتمندانه است که همه در پی آن هستند، ولی نمی‌دانند که در کنارشان قرار دارد و به قول معروف، یار در خانه و ما گرد جهان می‌گردیم.

با بررسی وضعیت تعامل مسلمانان با قرآن، مشاهده می‌شود آن‌گونه که حق قرآن است اُنس تأثیرگذاری با قرآن برقرار نشده است والا شاهد این همه مشکلات گوناگون اعتقادی، اخلاقی، سیاسی، اجتماعی و اقتصادی در جوامع  اسلامی نبودیم.

در آیه 30 سوره فرقان آمده است که «وَ قالَ الرَّسُولُ يا رَبِّ إِنَّ قَوْمِي اتَّخَذُوا هذَا الْقُرْآنَ مَهْجُوراً پیامبر اکرم(ص) می‌گوید: پروردگارا اين قوم من قرآن را ترک گفتند و از آن دورى جستند.» اين سخن و اين شكايت پيامبر(ص) امروز نيز هم‌چنان ادامه دارد كه از گروه عظيمى از مسلمانان به پيشگاه خدا شكايت می‌برد كه اين قرآن را به دست فراموشى سپردند، قرآنى كه رمز حيات است و وسيله نجات. قرآنى كه عامل پيروزى و حركت و ترقى است، قرآنى كه مملو از برنامه‏‌هاى زندگى است، اين قرآن را رها کردند و حتى براى قوانين مدنى و جزائی‌شان دست گدايى به‌سوى ديگران دراز كردند.

هم‌اكنون اگر به وضع بسيارى از كشورهاى اسلامى مخصوصا آنها كه زير سلطه فرهنگى شرق و غرب زندگى مى‏‌كنند نظر بيفكنيم، مى‏‌بينيم قرآن در ميان آنها به‌صورت يک كتاب تشريفاتى درآمده است، تنها الفاظش را با صداى جالب از دستگاه‌هاى فرستنده پخش مى‏‌كنند و جاى آن در كاشى‌كاری‌هاى مساجد به‌عنوان هنر معمارى است، براى افتتاح خانه نو، حفظ مسافر، شفاى بيماران و حداكثر براى تلاوت به‌عنوان ثواب از آن استفاده مى‏‌كنند.

حتى گاه كه با قرآن استدلال مى‌‏کنند هدف‌شان اثبات پيش‌داوری‌هاى خود به كمک آيات با استفاده از روش انحرافى تفسير به رأى است.

در بعضى از كشورهاى اسلامى مدارس پر طول و عرضى به‌عنوان مدارس «حفظ قرآن» ديده مى‏‌شود، و گروه عظيمى از پسران و دختران به حفظ قرآن مشغول‌اند، در حالى كه انديشه‏‌هاى آنها گاهى از غرب و گاه از شرق، و قوانين و مقررات‌شان از بيگانگان از اسلام گرفته شده است و قرآن فقط پوششى است براى خلافكاری‌هايشان.

آرى، امروز هم پيامبر(ص) فرياد مى‏‌زند: «خدايا! قوم من قرآن را مهجور داشتند.»، مهجور از نظر مغز و محتوا، متروک از نظر انديشه و تفكر و متروک از نظر برنامه‏‌هاى سازنده‌‏اش. (ناصر مکارم شیرازی، تفسیر نمونه،ج 15 ص 77 و 78)

آری، قرآن کریم نه صرفاً یک منبع علمی برای استخراج نظریات و نه تنها یک کتاب مقدس برای توسل، برکت‌­جویی و استشفاء است، بلکه کتابی جامع و کاملی است که در همه حوزه­‌های اندیشه‌ای، نگرشی، شناختی، عاطفی، رفتاری و مناسکی هدایت­گر انسان است.

در سیره حضرات معصومین(ص) که مبین و مفسر قرآن و عاملان واقعی و اتم قرآن هستند فراوان تأکید شده که قرآن باید در همه لایه­‌ها و سطوح زندگی انسان تجلی و تسری یافته و نیازهای بشر به قرآن عرضه شود.

آیات و روایاتی که تأکید بر تلاوت قرآن، لمس قرآن، احترام به قرآن، نگاه به قرآن، گوش فرادادن به قرآن، توسل به قرآن، استشفاء به قرآن، تمسک به قرآن، باور به قرآن، شناخت قرآن، حفظ و قرائت قرآن، تدبر در قرآن، فهم قرآن، عمل به قرآن، همراه داشتن قرآن، تعظیم و تکریم قرآن دارد، همه و همه حاکی از ضرورت توجه دائمی به قرآن کریم است.

نادیده انگاشتن این همه تأکیدات و توصیه و کم‌رنگ شدن تجلی و حضور قرآن در فرهنگ عمومی و تخصصی و پایین آمدن انس با قرآن، مصداق مهجوریت قرآن محسوب می­‌شود که به‌ شدت مورد مواخذه و نکوهش قرآن کریم واقع شده است.

گرچه آمار و اطلاعات کامل و ثبت شده‌­ای برای ارزیابی وضع موجود فرهنگ عمومی و تخصصی و نمودهای عینی در حوزه قرآن در جامعه وجود ندارد و نمی‌­توان با استناد به آن­ها فاصله­ فرهنگ عمومی جامعه با آرمان‌­های قرآن را سنجش کرد ولی با نیم‌نگاهی بر محیط جامعه به‌صورت شهودی تا حدودی می­‌توان به این امر واقف شد که فرهنگ عمومی و تخصصی جامعه در وضعیت کنونی فاصله زیادی با وضع مطلوب و آرمان­‌های قرآن دارد.

نگاهی به برخی از ابعاد مهجوریت قرآن

 مرجعیت علمی

از ابعاد مهجوریت قرآن، فقدان مرجعیت علمی قرآن در دانش‌ها و علوم اسلامی و انسانی است و آن‌گونه که حق قرآن است در تدوین علوم اسلامی و انسانی جایگاه خود را پیدا نکرده است با اینکه براساس فرموده مقام معظم رهبری و دیگر اندیشمندان اسلامی، مبانی علوم اسلامی و انسانی از قرآن قابل استخراج است، البته تلاش‌هایی در زمینه اسلامی‌سازی علوم شده است، ولی کافی نیست؛ مهم‌ترین دلیل آن تدریس علوم انسانی برگرفته از مبانی غربی در دانشگاه‌هاست که متأسفانه پیامدهای ناگواری را در عرصه تربیت دانش‌پژوهان این علوم به‌دنبال داشته است.

سبک زندگی

سبک زندگی اسلامی، شیوه زندگی فردی و اجتماعی است که همه یا بیشتر متدینان به اسلام یا گروه مؤثری از جامعه اسلامی به آن عمل می‌کند و در رفتارشان منعکس می‌شود.

از دیگر عرصه‌هایی که قرآن مهجور مانده و بسیاری از آموزه‌های نورانی آن در این عرصه مورد توجه مسلمانان قرار نگرفته است عرصه سبک و نوع زندگی است که یکی از دلایل آن به تعبیر مقام معظم رهبری در بیانیه گام دوم، «تلاش دشمنان اسلام در ترویج سبک زندگی غربی می‌باشد که زیان‌های بی‌جبران در عرصه‌های سبک زندگی به کشور و ملت ما زده است» و در سخنی دیگر نیز فرمودند: «یکی از اهداف اصلی دشمنان، ملت ایران و تغییر فرهنگ و اخلاق مردم به‌ویژه سبک زندگی آنان است.»

با بررسی سبک زندگی مسلمانان در حوزه‌های فردی مثل خوردن، خوابیدن، پوشیدن، مهمانی، مسافرت، اوقات فراغت، مسکن و حوزه اجتماعی مانند تعامل با اعضای خانواده، همسایگان، فقرا، همکیشان، فرق و اهل کتاب و ارباب رجوع به راحتی می‌توان پی برد که این نوع زندگی فاصله فراوانی با سبک زندگی قرآنی دارد.

معماری و شهرسازی

در حال حاضر شهرک­‌ها و مجموعه­‌های جدیدالتأسیس از قبیل شهرک پرند، پردیس، هشتگرد در استان تهران و شهرک‌­هایی از جمله فولاد شهر، سپاهان شهر، بهارستان، مجلسی و... در اصفهان و همچنین در سطح کشور، نوع و الگوی معماریِ به‌کار رفته در این شهرک­‌ها یا کاملا غربی است و یا الهام گرفته از الگوهای مدرن و غربی است که نشانه­‌های قرآنی در هیچ کجای آن مشاهده نمی‌شود. حتی مساجد و عمارت‌­های مذهبی که در این شهرک‌­ها ساخته شده گاه از نظر الهام و فرم و منظر بیرونی هیچ سنخیتی با کالبد فرهنگی و مذهبی ندارد و تنها از بُعد عملکردی، فضایی برای اقامه جماعت تأسیس شده است.

همچنین ساختمان­‌های بزرگ مجتمع‌­های تجاری و اداری که در شهرها در حال تأسیس و یا تأسیس شده است در هیچ کدام کمترین الهام و الگوگیری قرآنی صورت نگرفته و به‌ ندرت عمارت‌های مناسب و مطلوب طراحی و ساخته شده است؛ از جمله موارد نادر مسجد الغدیر میرداماد در تهران و مسجد ملک فیصل در اسلام‌آباد پاکستان است.

سیما و منظر شهری و تبلیغات محیطی

در ظاهر شهر و آنچه به‌طور مداوم روبروی چشم و دیده­ی انسان­‌ها قرار می­‌گیرد به ندرت می­‌توان در سطح شهرها، طرح­‌های مناسبی یافت که ادراک یا تداعی قرآنی داشته باشد. مگر در مناسبت‌های خاص از جمله ماه مبارک رمضان و آن هم به‌صورت محدود و کوتاه مدت.

حمل و نقل

در سیستم‌­های حمل و نقل عمومی از قبیل قطار، قطار شهری، اتوبوس و هواپیما، تجلی قرآن به ندرت یافت می­‌شود و گرایش تبلیغات محیطی در این فضا به سمت تبلیغ کالا و پیام بازرگانی و یا فرهنگ شهروندی و امثال آن سوق پیدا کرده است نه به‌سوی تبلیغ فرهنگ و آموزه‌های نورانی قرآن.

ادبیات عمومی

میزان استفاده عموم مردم از واژه­‌ها، عبارت­‌ها و مضامین قرآنی در گفت‌وگوی عمومی، ضرب‌المثل‌ها و شعر و لطایف و ادبیات عمومی به شدت کاهش یافته و به ندرت در بیان آحاد جامعه از الفاظ و آیات قرآن استفاده می­‌شود.

با عنایت به آنچه گفته شده می‌­توان اذعان داشت در فرهنگ عمومی و سبک زندگی، ظهور و تجلی قرآن کاهش یافته و دچار بی­‌مهری وکم‌­توجهی شده است.

به‌طور معمول هر کسی وارد جامعه‌­ای می­‌شود ابتدا با ظواهر و تجلیات محیطی و پیرامونی، ادبیات و گفتمان ارتباطی مردم، آیین­‌ها و آداب و رسوم و فرهنگ عمومی ایشان، با فرهنگ آن جامعه روبرو شده و قضاوت­‌های اولیه که عمیق‌­ترین تأثیر بر نگرش انسان را خواهد داشت از همان نگاه‌­های اولیه شکل می­‌گیرد.

انتظار می‌­رود در جامعه اسلامی که بر بنیادهای اصیل قرآنی استوار است، فرهنگ عمومی و سبک زندگی‌ جامعه بیانگر این عمق فرهنگ و معرفت باشد. همچنین فضا و محیط، ادبیات و گفتمان ارتباطی مردم و آداب و عادات واره‌­های جامعه به مثابه رسانه­‌ها و نمایش‌گرهای فرهنگی، زبانِ گویای فرهنگ غنی و عمیق اسلامی باشد، اما در حال حاضر جامعه کنونی تأمین‌کننده­ این انتظار نیست و فردی که از بیرون وارد آن می­‌شود تداعی درست، ادراک صحیح و احساس کاملی نسبت به فرهنگ قرآن پیدا نخواهد کرد حتی گاهی با نمادها و نشانه‌­ها و مظاهر و تجلیات غیر قرآنی و غیر اسلامی نیز مواجه می­‌شود.

فرهنگ عمومی جامعه که به مثابه محیط و قرارگاه رفتاری، کُنش‌­ها و واکنش‌­های رفتاری انسان را رهنمون خواهد بود، می‌­بایست تجلی‌گاه قرآن و مظاهر قرآنی باشد این در حالی است که در سطح جامعه شهرها و بناها یکی پس از دیگری ساخته می­‌شود ولی هیچ نماد و نشانه­‌ای از قرآن ندارد.

ادبیات به‌ویژه با رویکردهای نوین، خالی و عاری از ادبیات قرآنی است همچنین آداب و سنت­­‌ها و آیین‌­هایی که در طول سال­‌ها تصویرگر قرآنی بود و در متن خود، قرآن را جای داده بود امروز به رویدادهای هیجانی بدل شده و هیچ نمادی و نشانه‌­ای از قرآن در خود ندارد و در مجموع آنچه پیرامون انسان اتفاق می‌­افتد و می‌‍‌بایست نمایانگر قرآن و مظاهر قرآنی باشد روز به روز از قرآن فاصله بیشتری می­‌گیرد.

عوامل مهجوریت قرآن

بهره‌گيری از قرآن کريم که سند هدايت و قانون تعالی بشر است، زمينه را برای سعادت انسان فراهم می‌آورد و دوری و بی‌بهره شدن از معارف آن، خسران دنيا و آخرت را به همراه دارد. قرآن کريم و نيز روايات معصومان(ع)، عواملی را برای مهجوريت قرآن کريم، چه در بين مسلمانان و چه در بين ديگر انسان‌ها بيان کرده‌اند.

مطالعه و تحليل آيات قرآن کريم نشان می‌دهد، مهجوريت، دارای عوامل و زمينه‌های اعتقاد، اخلاقی و رفتاری است که از آن جمله می‌توان به عدم معرفت به عظمت و کارآمدی قرآن، احساس بی‌نيازی از اين کتاب آسمانی و عدم تدبر و تفکر در اين متن سراسر اعجاز، کم‌توجهی به تلاوت و استماع اين متن مقدس.

همچنین ضعف دینداری مردم و کم‌توجهی به آموزه‌­های قرآنی در متن زندگی؛ تغییر در سبک زندگی و رشد فرهنگ غربی و تجمل­‌گرایی و مصرف کالاهای لوکس؛ ضعف در عمل به آموزه­‌های اخلاقی و آداب قرآنی در جامعه؛ فقدان نظریه‌­های متقن دینی در حوزه رفتارسازی و توسعه فرهنگ قرآنی؛ ضعف دانش، شناخت و باور صحیح نسبت به مرجعیت قرآن در اداره جامعه و ترویج فرهنگ؛ ضعف شناخت و مهارت خانواده­‌ها در تجلی­‌سازی آموزه­‌ها و مفاهیم قرآنی در متن زندگی؛ ضعف الگوهای توسعه علوم انسانی و متون و روش‌­های رایج علوم انسانی در فهم و نهادینه­‌سازی مفاهیم و آموزه‌­های قرآنی؛ ناهماهنگی مراکز تأثیرگذار حکومتی در سبک زندگی و ضعف کارکرد رسانه‌ای و تبلیغی نیز از دیگر عوامل مهجوریت قرآن است.

راهکارهای رفع مهجوریت

قرآن کريم راهنمای سعادت و برنامه کامل هدايت انسان به والاترين اهدافی است که خداوند او را برای نيل به آن‌ها خلق نموده است؛ اما امروزه انسان کمتر با قرآن مأنوس است و يا تنها به کسب ثواب از تلاوت، بسنده می‌کند و به بيان ديگر، قرآن را مهجور گرفته است. برای رفع اين مهجوريت و داشتن اُنسی سازنده و مؤثر با قرآن لازم است انسان نسبت به خداوند متعال، نفس خود و عالم هستی به معرفت برسد.

همچنين بايد منزلت قرآن و ويژگی‌های آن را بهتر بشناسد و به براهين عقلی و فرمايشات معصومان که به انس با قرآن راهنمايی می‌کنند توجه کند و با روحيه حق‌پذيری، نگرش‌های انحرافی خود نسبت به قرآن را اصلاح کند. او بايد از گناهان دوری گزيده و با توبه و تقوا، نفس خود را تطهير کرده و از خداوند، توفيق انس با قرآن را طلب کند.

جامعه نيز بايد با توليد محتوای مناسب و ارائه مؤثر آن، انسان را از کودکی با قرآن همراه کند يعنی از مهد کودک و مدرسه گرفته تا دانشگاه، شهر و محيط زندگی، انسان بايد با قرآن روبه‌رو و در تعامل باشد. همچنين بهره‌گيری از امکانات رسانه‌ای مانند تلويزيون و شبکه‌های اجتماعی جهت تبليغ و ترويج انس با قرآن می‌تواند جامعه را به تدريج با کلام الهی هم‌نشين کرده و تفکر و شيوه زندگی او را اصلاح و متعالی کند.

اهل بيت(ع) نیز راهکارهايی را برای زدودن اين مهجوريت سفارش کرده‌اند. در زمينه‌های اعتقادی، معرفت‌افزايی، شناخت اهداف دشمنان و پاسخ به شبهات و در زمينه‌های اخلاقی و رفتاری، شناخت و اعتقاد به آثار مثبت عملی انس و عمل به قرآن و توجه به آثار مخرب مهجوريت قرآن کريم تأکيد کرده‌اند.

به نظر می‌رسد با توجه به اینکه در ایران اسلامی، حکومت و نظام اسلامی حاکمیت داشته و مردم مسلمان و عمدتا شیعه و همه متنسک به قرآن کریم می‌باشند، شایسته نیست که ظاهر فرهنگ و رفتار انسان‌ها قرآنی نباشد و اگر یک مسافر و گردشگر خارجی در خیابان‌های ایران قدم بزند هیچ اثری از قرآن کریم که کتاب آسمانی و هدایتگر بشریت است در ظاهر جامعه و فرهنگ عمومی نمی‌بیند.

در جای‌جای رفتار و ظاهر زندگی آحاد جامعه از ریز رفتارهای مناسکی از قبیل گرفتن قرآن بر بالای سر مسافر، قرار دادن قرآن در سفره عقد و... گرفته تا سیما و منظر شهری، آیین‌ها و رسوم سنتی و عرفی، سیستم‌های آموزشی و ترویجی، مراکز علمی و پژوهشی و ابتنای علمی و فکری جریان‌های سیاسی، اخلاقی و اجتماعی و... باید قرآن دیده شود، شنیده شود، خوانده شود، فهم شود، تدبر شود، ترویج شود، توسعه یابد و در رفتار و متن زندگی تجلی یابد.

مژگان فرهنگیان