حضرت فاطمه(س) بارزترین مصداق کوثر است

از میان معصومین(ع) آن که زندگی پر برکتش به‌خصوص برای زنان مسلمان همچون خورشیدی نورافشانی می‌کند، وجود نازنین حضرت فاطمه زهرا(س) است که آشنایی با سبک زندگی آن حضرت بسیار برای ما راهگشا خواهد بود.

در جامعه امروز که نظام سرمایه‌داری غرب با تهاجم فرهنگی خود سعی دارد الگویی مبتذل و غیرانسانی برای زنان و دختران مسلمان ارائه کند مسلماً پرداختن به ابعاد گوناگون شخصیتی آن حضرت می‌تواند الگوی عملی مناسبی برای جامعه شیعی باشد. خبرنگار ایکنا از قم در گفت‌و‌گو با حجت‌الاسلام والمسلمین مرتضی دانشمند، پژوهشگر پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی به‌مناسبت ایام شهادت حضرت فاطمه زهرا(س) به تبیین ابعاد شخصیتی این بانوی بزرگوار با استناد به سوره کوثر پرداخته است که مشروح این گفت‌و‌گو را در ادامه می‌خوانیم:

ایکنا- چرا حضرت زهرا(س) را کوثر می‌نامیم؟

خداوند در نخستین آیه سوره کوثر خطاب به پیامبر(ص) می‌فرماید: «إنّا أعطیناک الکوثر؛ ما به تو سرچشمه‌ خوبی‌ها (خیر کثیر و فراوان) را عطا کردیم»؛ مفسران بیش از ۲۰ مصداق برای کوثر بیان کرده‌اند. با توجه به قرینه رویارویی «کوثر» با «ابتر» و نیز توجه به این نکته که سوره کوثر در مقام دلجویی و تسلی پیامبر(ص) آمده است به نظر می‌رسد، بارزترین مصداق کوثر همان حضرت فاطمه زهرا(س) باشد.

با دقت در معنای کوثر و موقعیت‌های فردی و اجتماعی حضرت زهرا(س) و نقش‌هایی که ایشان به‌عنوان بانوی بانوان جهان یعنی «سیدة نساء‌العالمین» ایفا کرد، به این پرسش می‌توان پاسخ داد.

زبان‌شناسان در توضیح این واژه گفته‌اند: «الکوثر ما من شأنه الکثرة؛ کوثر آن است که شأن فراوانی داشته باشد»؛ برای توضیح بیشتر این واژه می‌توان آن را به چشمه تشبیه کرد. هر چشمه در ذات خود، جوشش، فراوانی، زایش، دهش و بخشش(الخیر الکثیر) دارد، برخلاف یک استخر سرشار از آب که ممکن است فراوانی داشته باشد، ولی جوشش، زایش، دهش و بخشش ندارد.

تفاوت کوثر که این سوره از آن گفت‌و‌گو می‌کند با شخص متکاثر و افزون‌طلب که سوره تکاثر از آن سخن گفته در همین نکته نهفته است.

افزون برآن ممکن است ثروت فراوان داشته باشد، ولی ثروت او، زایش، رویش و بخشش ندارد. در مقابل، کوثر هرچه داشته باشد (هرچند هم اندک باشد)، دارای رویش، جوشش، بخشش و زایش نیز است. کوثر از امکانات کم، بهترین بهره‌برداری‌ها را می‌کند ولی شخص متکاثر، امکانات و سرمایه‌های فراوان را به هدر می‌دهد و فریاد افزون‌طلبی‌اش همواره بلند است.

ایکنا- افزون بر نقش‌های مادری و همسری حضرت زهرا(س) نقش‌آفرینی‌های حضرت در عرصه اجتماعی را چگونه تحلیل می‌کنید؟

حضرت زهرا(س) به‌عنوان مصداق برجسته‌ای از کوثر همه نقش‌هایی را که به‌عنوان «برترین بانوی جهان» از او انتظار می‌رفت، به‌خوبی ایفا کرده‌اند.

بعضی از این نقش‌ها مانند نقش مادری، همسری و دختری تا اندازه‌ای برای ما شناخته شده است، ولی حضرت زهرا(س) افزون بر این، نقش‌های دیگری را نیز در جامعه و زمان خویش ایفا کرده‌اند که متأسفانه تاکنون به‌خوبی تحلیل و تبیین نشده است و اینک به مواردی از آن‌ها اشاره می‌شود. 

رهبری فکری و اعتقادی یک جریان اجتماعی: تاریخ‌نگاران در این زمینه نوشته‌اند پس از مرگ پیامبر(ص)، دو حرکت و جریان متضاد پدید آمد که رهبری این حرکت‌ها را دو زن بر عهده داشتند، حرکت اول، انقلاب فاطمی بود که موجودیت نظام سیاسی خلیفه اول را با خطر روبه‌رو کرد. در حرکت دوم که مقابل حرکت اول بود، عایشه (دختر خلیفه اول) در برابر حضرت علی(ع)، همسر حضرت زهرا(س) ایستاد.

هر چند این دو حرکت به پیروزی کامل نرسیدند، ولی نتیجه نسبی حرکت اول آن بود که خلیفه اول را به گریه واداشت تا آنجا که او ناچار شد جمله «اقیلونی اقیلونی ولست بخیرکم وعلی بن ابی طالب بینکم؛ مرا رها کنید که من بهترین شما نیستم وقتی علی(ع) در میان شماست» را بر زبان جاری کند.

در حرکت دوم عایشه ناگزیر شد آرزو کند کاش هرگز از خانه بیرون نمی‌رفت و به همراه طلحه و زبیر، جنگ جمل را راه نمی‌انداخت.

مفسری ژرف‌نگر: تفسیر به معنای پرده برداشتن از چهره پنهان آیات است. حضرت زهرا(س) با مهارتی بی‌نظیر از چهره پنهان آیات، پرده برمی‌گیرد و به کمک آن‌ها به تحلیل، تبیین و ریشه‌یابی واقعیت‌های موجود اجتماعی می‌پردازد.

«ای مهاجران، این حکم خداست که میراث مرا بربایند و حرمتم را نپایند؟ پسر ابو‌قحافه! مگر خدا گفته است که تو از پدرت ارث ببری و من از پدرم ارث نبرم؟ این چه بدعتی است که در دین می‌گذارید، مگر از داور و از روز رستاخیز خبر ندارید؟ آیا به عمد، کتاب خدا را رها کردید و پشت سر افکندید که می‌گوید: سلمیان از پدرش داوود ارث برد آیا خداوند شما را به آیه‌ای ویژه گرداند و پدرم را از (شمول) آن بیرون برد؟ یا اینکه می‌گویید پیروان دو آیین از یکدیگر ارث نمی‌برند و من و پدرم را از دو آیین می‌دانید یا آنکه شما به عام و خاص قرآن از پدر و پسر عمویم آگاه ترید؟»

منتقدی سترگ: حضرت زهرا(س) در دو جنبه انتقاد از نظام حاکم و انتقاد از وضعیت عمومی مردم به‌ویژه مهاجران و انصار که گذشته‌های درخشانشان را فراموش کردند و دست از یاری حق فروهشتند، سخنان توفنده و آتشینی دارد. شایسته است جوانان بااحساس، آرمان‌گرا و اهل ذوق به‌ویژه دانشجویان علوم اجتماعی، سیاسی و تاریخی به پژوهش‌های بایسته در این زمینه روی آورند.

افزون‌بر اینها، نقش فاطمه زهرا‌(س) به عنوان کارشناس مسایل حقوقی، زمان‌شناس آگاه از جریان‌ها، گرایش‌ها، جناح‌بندی‌ها و قطب‌بندی‌های اجتماعی، هنرمند و هنرشناس، آموزگار و کارشناس تربیتی و ده‌ها عنوان دیگر برای جامعه و نسل جوان ما هنوز ناشناخته است.

بر آیند همه این نقش‌ها که حضرت زهرا(س) در عمر کوتاه ولی پربار خویش ایفا کرد، همان سخنی است که بار‌ها پیامبر(ص) در توصیف او فرمود: «دخترم فاطمه سرور زنان جهان است.»

گفت‌وگو از الهام حلاجیان