اجتماع اربعین؛ پاسخی به تفرقه‌افکنی فردگرایانه غرب + فیلم

حجت‌الاسلام والمسلمین سیدسجاد ایزدهی، رئیس پژوهشکده نظام‌های اسلامی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی در گفت‌و‌گو با ایکنا از قم در پاسخ به اینکه چرا شیعه اربعین را مهم می‌شمارد و با وجود همه دشواری‌های راه اربعین و مسیر کربلا، همچنان شوق و نشاط در این مراسم موج می‌زند، بیان کرد: برای پاسخ دادن به این پرسش باید قدری به فلسفه آن بپردازیم و ماهیت آن را روشن کنیم؛ اربعین حسینی از جمله مناسبت‌هایی است که در شیعه به‌طور بارز نمایان می‌شود، از ویژگی‌های اجتماع اربعین که در یک مکان و زمان مشخص و با یک سبک مناسک عزاداری شکل می‌گیرد، کنار هم بودن، حرکت کردن و رسیدن به مقصد است.

وی اجتماعی که در اربعین انجام می‌شود را غیرقابل مقایسه با سایر اجتماعات دانست و افزود: در بسیاری از مناطق جهان اجتماعاتی شکل می‌گیرد مانند کارناوال‌های پرنشاط و شاد، یا ورزش‌های گوناگون که با رفتار‌های نمادین مختلفی روبه‌روست. اما نکته اصلی این است که این اجتماع چه ماهیتی دارد، چه کارکردی دارد و چه اهدافی را دنبال می‌کند؛ در اسلام، اربعین به‌عنوان نمادی از شیعه در جامعه اسلامی مورد توجه است، مانند حج که تمام مسلمانان از سراسر جهان به آن می‌پیوندند، از هر رنگ، زبان و قومیتی، فارغ از تفاوت‌ها و اختلافات، با هویتی واحد به نام اسلام جمع می‌شوند و آن هویت واحد را تقویت می‌کنند، براساس آن رفتار می‌کنند و اختلافات را کنار می‌گذارند. 

حج و اربعین؛ دو روی سکه وحدت اسلامی 

ایزدهی بیان کرد: حج، با محوریت توحید و طواف گرد خانه خدا، نماد توحید و اتحاد مسلمانان است که به هم‌افزایی نسبت به جهان اسلام می‌پردازند و در نهایت حج نماد اجتماع، قدرت و اقتداری است که مسلمانان با اتکا به آن می‌توانند قوت و توان خود را با هم جمع و هدف مشترک را محقق کنند.

وی اجتماع و موسم اربعین را نماد شیعیان دانست و اظهار کرد: اگر حج نماد اسلام است و مسلمانان از هر قوم و نژاد و رنگی در کنار هم جمع می‌شوند، برای شیعیان نماد دیگری هم است، آنان که شیعه امیرالمؤمنین امام علی(ع) و محب ایشان هستند، گردهم می‌آیند؛ فارغ از کشور، زبان، قومیت یا تمایل هویتی، با هم در جهت تقویت هویت شیعی‌شان اجتماعی تشکیل می‌دهند. شیعه مرهون کربلا و مرهون محرم است، اما در ایام محرم، هیئت‌ها، مراسم، مساجد و حسینیه‌ها به‌صورت‌ جزئی و محلی برگزار می‌شود، اما خروجی اربعین می‌تواند یک جمعیت چند میلیونی باشد که از هر منطقه و شهری بیرون می‌آید و توده واحدی از اقوام را به‌وجود می‌آورد. آنچه قدرت‌آفرین است، همان جمعیت معنادار است که فارغ از محتوا نیست، زیرا خود محتواست.

هویت اربعین؛ امتداد قیام کربلا در تاریخ

رئیس پژوهشکده نظام‌های اسلامی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی اربعین را از منظر هویت بررسی کرد و افزود: هویت اربعین به تاریخ بازمی‌گردد و امتداد قیام کربلا در برابر ستم، صبر و ایستادگی در برابر ظلم و اقامه ارزش‌های کربلاست.

وی در پاسخ به اینکه مهمترین نماد اربعین چیست، گفت: اربعین دو نماد دارد؛ نخست اینکه به سمت مکانی حرکت می‌کنیم که نماد مبارزه با ظلم است؛ ذات اربعین ظلم‌ستیزی و عدالت‌محوری است. دوم اینکه برخلاف حج که از طریق توافق دور خانه خدا حرکت به‌سوی مقصود را می‌طلبد، اربعین حرکت به سمت امید است؛ امید رسیدن به هدف روشن و تحمل دشواری‌ها برای رسیدن به مقصد. از این‌رو، شیعه می‌آموزد که در این مناسک به سمت ظلم‌ستیزی حرکت کند، در برابر ظلم مقاومت و مظلوم را یاری کند و تا رسیدن به هدف، به مسیر خود پایبند بماند.

اربعین؛ الگوی مدیریت عمومی و همبستگی اجتماعی

ایزدهی تصریح کرد: اربعین، مسیری نیست که فقط فردی آن را طی کند بلکه فرآیند اربعین حرکت، با جمع، با همگانی بودن و با همبستگی اتفاق می‌افتد. در ذهن غربی‌ها که غالباً فردمحورند و جامعه را تنها به‌عنوان جمعیتی از افراد می‌بینند، مفهوم جمع با هویت واحد می‌تواند نویدبخش قدرتی باشد که از اتحاد هدف مشترک برخاسته است. 

وی هدف اربعین را پیروی از یک هدف غایی دانست و اظهار کرد: این جمعیت، فارغ از محتوا نیست، بلکه خود محتواست. به‌عبارت دیگر، وقتی اربعین را به‌درستی بنگریم، می‌بینیم که هویت اربعین، درواقع عمل جمعی برای رسیدن به هدف مشترک است؛ هدفی که در برابر ظلم و تبعیض، عدالت و همدلی را می‌طلبد و این همان قدرتی است که برای جوامع مختلف جهان می‌تواند الگویی از همبستگی و انگیزه‌بخشی باشد.

تفاوت‌ اهداف اجتماع عظیم اربعین با تفکرات غربی

ایزدهی در پاسخ به این پرسش که تفاوت‌های اهداف اجتماع عظیم اربعین با تفکرات و اندیشه غربی چیست؟ بیان کرد: حرکت اربعین فراتر از اندیشه غرب است، طبیعتاً آنجا همه کمک می‌کنند، همه پذیرایی می‌کنند تا هیچ خللی در کار و حرکت امت پیش نیاید، اما اگر در تمدن غربی بنگریم، می‌بینیم که افراد برای منافع خود بر دیگران فائق می‌شوند، از عبور دیگران ممانعت می‌کنند و منافع فردی‌شان را بر منافع دیگران ترجیح می‌دهند. اینجا نه تنها اصل منافع فردی که اصل منافع جمع حاکم است. 

وی تصریح کرد: جماعتی در طول سال می‌آیند و به عشق سیدالشهدا(ع) مال جمع می‌کنند تا برای این مناسبت، فرآیندی را بیان کنند؛ راهی بیابند تا رسیدن به مطلوب دیگران را تسهیل کنند، از این‌رو، تعاون اجتماعی، تکافل اجتماعی، همدردی و همیاری و همراهی نمود پیدا می‌کند.

رئیس پژوهشکده نظام‌های اسلامی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی تأکید کرد: اگر در تمدن غربی به این مقوله نگاه کنیم، سرمایه‌محور است و نظام سرمایه‌داری بر اضافه‌شدن سرمایه استوار است، اما اینجا سرمایه را جمع می‌کنند تا در ازای آن هدف والا و مطلوب جمعی هزینه شود. برای کسانی که به این راه می‌روند، اربعین موضوعی فراتر از پیاده‌روی جمعی و نماد شیعه است، راهی برای رسیدن به قدرت تمدنی و اقتدار اجتماعی شیعه. قدرت نهادینه‌شده نه از طریق ابزار صرف سیاسی یا نظامی، بلکه از طریق نرم‌افزار پذیرفته‌شده معنوی و رفتاری هم‌بسته با جمع بزرگ عاشقان اهل‌ بیت(ع).

مردمی بودن؛ رمز ماندگاری اربعین

وی در پاسخ به اینکه راز ماندگاری اربعین در بین مسلمانان جهان اسلام چیست؟ بیان کرد: موسم اربعین یک مراسم مردمی و خودجوش است، این مسیر با میلیارد‌ها دلار هزینه همراه نیست، کسانی که حج رفته‌اند، می‌دانند که حدود دو تا سه میلیون آدم در یک مکان مشخص جمع می‌شوند؛ آن هم در صورتی که دولت با تمام امکاناتش وارد کار می‌شود، اما باز هم مشکلات عدیده پدید می‌آید. در صورتی که در اربعین جمع‌آوری زباله‌ها، تنظیم امور، نظم اجتماعی، علاوه‌ بر اینکه به‌طور گسترده انجام می‌شود، بدون الزامات دولتی شدید، بلکه بر پایه باور عشق و اراده جمعی عاشقان انجام می‌شود.

ایزدهی سانسور کردن و عدم نمایش عظمت اربعین را اشاره‌ای به تفاوت رویکردی غربی دانست و اظهار کرد: غرب، فردگرا در مقابل جامعه‌گرا بودن اربعین است. در اینجا، اصل سرمایه و منافع فردی، در برابر اصل محبت و همدلی و همکاری جمعی اربعین قرار می‌گیرد، اگر اساس غرب بر آسایش مادی نهفته باشد، اینجا آسایش معنوی، آرامش درونی است که محور است. در مسیر اربعین، کسانی که این سختی‌ها را تحمل می‌کنند، آرامشی را می‌یابند که درون نفس آن‌ها را روشن می‌کند، آرامشی که از مناسک، زیارت، ادعیه و مجموعه‌ امور عبادی ـ اجتماعی حاصل می‌شود و می‌تواند سال‌ها پایدار بماند.

وی افزود: تقابل میان آسایش و آرامش، میان فرد و جامعه، میان سرمایه و معنویت، در این مسیر به‌گونه‌ای ملموس به نمایش درمی‌آید، اگر جنگی درگیرد یا تهدیدی پیش آید، آنچه در این جبهه می‌ماند، همان انسجام درونی، قدرت اراده و همبستگی اجتماعی است که به رجز مقاومت می‌انجامد و نشان می‌دهد که پیروزی از کجا سرچشمه می‌گیرد، شیعه در این مسیر نشان می‌دهد، آنچه که اهمیت دارد، آرامش است و مطابق اندیشه غرب، صرف آسایش این جسم خاکی ملاک نیست.

رئیس پژوهشکده نظام‌های اسلامی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی تصریح کرد: اربعین نماد استمراری و پویایی یک تمدن رو به بالاست، اربعین نه تنها جمع‌شدن شیعیان، بلکه گردآمدن دلبستگان به محور مقاومت و پویش منطق شیعه است. از این منظر، اربعین یک مانور قدرت جمعی و توان مدیریتی مردمی است؛ توانایی برنامه‌ریزی، لجستیک پیچیده، همراه ‌کردن مردم، هم‌آوایی گفتار و عمل برای حل مشکلات جامعه و این رخداد، نشان می‌دهد که جامعه کلان شیعیان در جهان چگونه می‌تواند با کنار هم بودن و گفت‌و‌گو با یکدیگر، به نقطه مطلوب برسد.

اربعین باید درس زندگی شود 

وی در پاسخ به اینکه چگونه معنویت کسب‌شده در پیاده‌روی اربعین را در طول سال جاری و ساری کنیم، گفت: محدود نبودن زمان اربعین خود انگیزه‌ای می‌شود برای اینکه این رویداد را تنها به چند روز پیاده‌روی تقلیل ندهیم، اربعین باید درس زندگی شود، امتداد تمدنی که با جمع‌شدن دور هم، با گفت‌و‌گو درباره مشکلات و تلاش مشترک برای حل آن‌ها، به ظهور هدف‌های والاتر نزدیک می‌شود؛ درس ایستادگی، مقاومت، آرامش معنوی و عدالت‌خواهی و این امتداد، نه فقط برای امروز، که برای فردا و برای نسل‌های آینده، پیموده می‌شود، عاشورا و اربعین باید در زندگی روزمره ما حضور همیشگی داشته باشند، نه فقط به‌عنوان نماد ساعات کوتاه، بلکه به‌عنوان منش و روش رفتار.

ایزدهی با ارائه دو نکته مهم در برابر این چشم‌انداز اظهار کرد: وحدت استوار توده‌های مردم نکته مهمی است و نباید اجازه دهیم که تفرقه‌افکنی‌ها به‌وجود آید، همبستگی عمومی و حضور گسترده مردمی، محور کار فرهنگی و امنیتی است، دشمنان سعی می‌کنند با اختلاف‌اندازی، این وحدت را تضعیف کنند، اما تجربه سال‌های گذشته نشان داده است که مردم عراق و سایر کشورها، مهمان‌نوازی شیعه و محور امام حسین(ع) را ترجیح می‌دهند و با یکدیگر متحد می‌مانند.

رئیس پژوهشکده نظام‌های اسلامی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی هوشیاری و حضور هوشیارانه نیرو‌های امنیتی و مردمی را دومین نکته معرفی کرد و گفت: حفاظت مستمر از مسیر‌ها و اماکن، جلوگیری از نفوذ نقشه‌های نفوذ و فرار از واقعیت، و استمرار رعایت نظم و آرامش بسیار مهم است. این نگاه، از امنیت فرهنگی عظیمی می‌سازد که جهان را به نگاه دیگری نسبت به شیعه و امت اسلامی دعوت می‌کند.

وی در پاسخ به این پرسش که آیا رسانه‌های معاند سعی در کوچک‌نمایی اربعین دارند، بیان کرد: با وجود تلاش‌های رسانه‌ای و سیاسی برای کوچک‌نمایی یا تقلیل معنا، ماهیت توحیدی حج و عاشورا و اربعین از دل مردم باورمند نمی‌گدازد، اگرچه رسانه‌ها ممکن است تصویر محدود یا جزئی نشان دهند، اما زمانی که مردم به میدان می‌آیند و با اراده جمعی، با شعار‌های عدالت و ظلم‌ستیزی و با همت مقاومت، به صحنه می‌آیند، آن معنا را بازمی‌گردانند، این قدرت درون امت است که به جهان نشان می‌دهد اربعین تنها رویدادی کوتاه نیست، بلکه یک فرهنگ زندگی است.

ایزدهی تصریح کرد: بنابراین اربعین را نه فقط به‌عنوان یک رویداد سالیانه، بلکه به‌عنوان درس زندگی امت اسلامی پذیرفته و یاد بگیریم که چگونه در کنار یکدیگر مشکلات را حل کنیم، بر ظلم و ستم ایستاده و در مسیر ظهور و عدالت قدم برداریم. این است معنای امتداد تمدن شیعه در جهان.

گفت‌وگو و فیلم از هانیه محمدنژاد