چهار محور حیاتی حمایت روانی و اجتماعی در پاسخ به بحران‌ها

به گزارش ایکنا از قم، زینب نصیری، مددکار اجتماعی و مشاور اجتماعی وزیر بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، در پنجمین نشست از سلسله نشست‌های افزایش آگاهی جمعی در شرایط بحران با عنوان «حمایت‌های روانی اجتماعی در بحران‌های اجتماعی» که شامگاه ۲۵ تیر به همت جهاد دانشگاهی قم برگزار شد، گفت: در فرایند مدیریت بحران، چهار مرحله اصلی به‌صورت چرخه‌ای به‌هم پیوسته مطرح می‌شود که اقداماتی را برای ارتقای ایمنی در برابر مخاطرات بالقوه و کاهش پیامدهای اجتماعی فجایع شامل می‌شود.

وی با اشاره به این چهار دسته مراحل، بیان کرد: مرحله پیشگیری و کاهش خطر که بر کاهش احتمال تبدیل مخاطرات به فاجعه تمرکز دارد و اقدامات کلیدی آن شامل ارتقای ایمنی سازه‌ها و کاهش آسیب‌پذیری‌های اجتماعی است. مرحله آمادگی شامل برنامه‌ریزی پیش از وقوع بحران توسط نهادهای دولتی و غیردولتی است که ابزارهای حیاتی آن آموزش عمومی، شبکه‌سازی بین‌بخشی و رویکردهای جامعه‌محور است.

این مددکار اجتماعی اضافه کرد: مرحله پاسخ بلافاصله پس از وقوع حادثه آغاز می‌شود (معمولاً ۲ تا ۶ هفته) و اولویت‌های آن امدادرسانی فوری و حمایت روانی-اجتماعی (PSS) است. همچنین مرحله بازیابی (Recover) در سه فاز کوتاه‌مدت، میان‌مدت و بلندمدت اجرا می‌شود و هدف استراتژیک آن بازسازی بهتر از وضعیت پیشین (Build Back Better) است؛ همانند روند ۲۰ ساله بازسازی زلزله بم.

وی ادامه داد: در مرحله پاسخ، کارکردهای حمایت روانی-اجتماعی (PSS) شامل چهار محور اصلی می‌شود: اولین محور، ارزیابی سریع نیازها توسط وزارت بهداشت با همکاری سه‌نهاد مرتبط و استفاده از ابزارهایی مانند پرسشنامه‌های استاندارد (ASD)؛ محور دوم، غربالگری گروه‌های آسیب‌پذیر با تمرکز بر کودکان، سالمندان و بیماران خاص؛ سومین محور، مداخلات سه‌بعدی شامل بازپیوند خانواده‌ها، مدیریت اطلاعات مفقودان، حمایت‌های روانی (مداخلات سوگ) و مددکاری اجتماعی و محور چهارم، پشتیبانی از امدادگران از طریق آموزش خودمراقبتی و اجرای خودمراقبتی سازمانی است.

نصیری گفت: چارچوب‌های بین‌المللی مؤثر در این حوزه عبارتند از: PFA کمک‌های اولیه روانی (با سه اصل Listen، Look، Link؛ چارچوب سندای با محوریت بازسازی بهتر و راهنمای IASC با تأکید بر توجه به گروه‌های خاص مانند معلولان و کودکان. نکته کلیدی این چارچوب‌ها آن است که ۶۰ تا ۷۰ درصد اقدامات بحران قابل پیش‌بینی است.

مشاور اجتماعی وزیر بهداشت، درمان و آموزش پزشکی تصریح کرد: برای بهبود مدیریت بحران در ایران، توانمندسازی نهادی از طریق توسعه آموزش‌های عملی و مانورهای مستمر؛ به‌روزرسانی اسناد با انسجام‌بخشی به ابعاد اجتماعی در برنامه‌ها؛ تقویت زیرساخت اطلاعاتی با ایجاد سامانه ملی تبادل داده‌های بحران؛ حمایت از گروه‌های ویژه از طریق تدوین پروتکل‌های اختصاصی برای کودکان و سالمندان پیشنهاد می‌شود.

شبکه‌های حمایت اجتماعی؛ زیرساخت تاب‌آوری در بحران‌ها

در ادامه این نشست، ‌ معصومه کمال الدینی، جامعه شناس و دبیر گروه جامعه شناسی مصائب و بلایای طبیعی انجمن جامعه شناسی ایران؛ در پاسخ به پرسش کلیدی که در لحظه بحران، به چه کسانی می‌توان تکیه کرد؟ گفت: پاسخ در ترسیم «نقشه حمایتی شخصی» نهفته است؛ فهرستی ملموس از افرادی که سه نوع حمایت (عاطفی، ابزاری، اطلاعاتی) را ارائه می‌دهند.

این جامعه‌شناس بیان کرد: حمایت اجتماعی، مجموعه اطلاعاتی است که فرد به این باور می رسد که از او مراقبت می شود و دوست داشته می شود. حمایت اجتماعی شبکه‌ای چندلایه است که از سطوح خُرد (خانواده، دوستان) میانی (همکاران، همسایگان، مدارس) و کلان (نهادهای دولتی، هلال احمر، انجمن‌ها) تشکیل می‌شود. گستردگی این شبکه تعیین‌کننده توانایی فرد در بحران‌هایی چون مخاطرات طبیعی، اقتصادی یا سیاسی است.

وی ادامه داد: حمایت عاطفی و ابراز همراهی و احساس تعلق، مانند تماس‌های انگیزشی هنگام موشک‌باران که اضطراب را کاهش می‌دهد. حمایت ابزاری و کمک ملموس، مانند پناهگاه یا منابع مالی، همان‌طور که پس از زلزله بم، زنان دارای شبکه خویشاوندی قوی‌تر، راهکارهای انطباقی بهتری انتخاب کردند. حمایت اطلاعاتی و ‌ دسترسی به اخبار موثق، نظیر عملکرد سامانه ۴۰۳۰ وزارت بهداشت در همه‌گیری کرونا که با شفافیت، سردرگمی را کاهش داد.

وی با بیان اینکه در بحران، ترسیم نقشه حمایتی تشخیص حلقه‌های قابل اتکا و استفاده از سامانه‌های متمرکز، مثل (۱۴۸۰) اولویت دارد، تأکید کرد: در بلندمدت، تقویت پیوندهای اجتماعی از طریق آموزش مهارت‌های زندگی در مدارس، احیای شبکه‌های همسایگی و تصویب قوانین حمایت از گروه‌های آسیب‌پذیر سالمندان، زنان سرپرست خانوار ضروری است.

وی افزود: پژوهش‌ها گواه تأثیر بنیادین این سازوکارند؛ مطالعات جنگ اوکراین نشان می‌دهد مناطق با حمایت اجتماعی قوی، ۶۰ درصد کمتر با «اختلال استرس پس از سانحه» (PTSD)، مواجه شدند. لذا جامعه‌ای که پیوندهایش را پیش از بحران می‌بافد، ویرانی را نه با خاکستر که با جوانه‌های تاب‌آوری پشت سر می‌گذارد.