نسبت اراده انسان با سنت‌های الهی

به گزارش ایکنا از قم، به نقل از روابط عمومی دانشگاه باقرالعلوم(ع)، حجت‌الاسلام والمسلمین حمید پارسانیا، عضو شورای عالی انقلاب فرهنگی، در گفت‌وگویی با اشاره به تفاوت نگاه توحیدی با نگاه مدرن به تاریخ و جامعه بیان کرد: در بینش اسلامی، تاریخ و جامعه به‌عنوان پدیده‌هایی وابسته به خالق هستی شناخته می‌شوند، در حالی که نگاه مدرن تلاش دارد انسان و جهان را مستقل از حقیقتی قدسی و نامحدود تعریف کند.

پارسانیا با اشاره به کاربرد واژه سنت الله در قرآن کریم اظهار کرد: مسلمانان از همان آغاز، قواعد تاریخی و اجتماعی را به عنوان سنن الهی تفسیر کردند؛ مفهومی که ریشه در آیاتی همچون «سُنَّةَ اللهِ الَّتِی قَدْ خَلَتْ من قبل؛ سنت الهی و قانون نظام ربانی بر این بوده که حق بر باطل غالب شود و ابدا در سنت خدا تغییری نخواهی یافت.»(سوره فتح/ آیه 23) دارد؛ نگاه به سنت‌های الهی در چارچوب جهان‌بینی توحیدی ممکن است و بیرون از آن معنا ندارد.

سه رویکرد فلسفی و کلامی به سنت‌های الهی

عضو شورای عالی انقلاب فرهنگی با اشاره به سه رویکرد اصلی در فهم نسبت اراده انسان با سنت‌های الهی براساس سخنان صدرالدین قونوی در کتاب «فکوک» گفت: رویکرد اول، جبرگرایانه (اشاعری) است که در این نگاه، افعال انسانی تنها محل وقوع اراده الهی‌اند و نقش مستقلی برای انسان قائل نیستند و ابن‌خلدون به‌عنوان یکی از نمایندگان این رویکرد است که سنت‌های اجتماعی را از منظر عصبیت و انسجام تحلیل می‌کند و در نهایت، همه چیز را به مشیت الهی نسبت می‌دهد.

وی افزود: رویکرد دوم، رویکرد اختیار‌محور در عرصه تشریع در این دیدگاه، انسان دارای اراده و اختیار است و افعال او زمینه تحقق سنت‌های الهی را فراهم می‌کنند، این سنت‌ها مبتنی بر آزمایش و ابتلای انسان‌اند و مسئولیت او را در قبال تاریخ برجسته می‌کنند و سومین رویکرد، رویکرد ترکیبی اراده انسان در ذیل اراده الهی است که در این تفسیر عمیق‌تر، اراده انسان در ذیل مشیت الهی تعریف می‌شود. درواقع، انسان کنشگری مختار است اما افعال او همچون سایر ممکنات، در نهایت به واجب‌الوجود وابسته است؛ انسان مختار آفریده شده است و این همان جایی است که فهم دقیق از توحید افعالی جایگاه می‌یابد.

اراده انسان، سنت‌های الهی و آهنگ کل تاریخ

پارسانیا با اشاره به رابطه نظم کلی تاریخ و اراده انسانی براساس فاعل بالتسخیر بودن انسان گفت: خداوند همانند باغبانی است که همه اجزای باغ را با نظم خاص خود سامان می‌دهد، در عین اینکه هر گیاه بر اساس اقتضای خود عمل می‌کند، کلیت باغ نیز تحت تدبیر و آرایش باغبان قرار دارد.

وی تأکید کرد: سنت‌های الهی نه‌تنها ناظر به کنش‌های فردی، بلکه ناظر به کل تاریخ هستند و نمی‌توان آن‌ها را صرفاً به سطح اراده انسان‌ها تنزل داد، سنت‌هایی، چون تناسب میان ایمان و پیروزی، که در آیاتی مانند سوره انفال آمده‌اند، نشان می‌دهند که تاریخ تحت حاکمیت اراده‌ای فراگیر و قدسی جریان دارد، درواقع سنت‌های الهی، نظمی فراسوی کنش‌های فردی اشخاص دارند.

پارسانیا تصریح کرد: سنن الهی ساختارهایی‌اند که در بستر اراده انسانی تحقق می‌یابند، اما در نهایت در قلمرو اراده‌ای برتر جریان دارند و این سنن، چارچوبی برای درک آغاز، انجام و مسیر تاریخ ارائه می‌دهند؛ چارچوبی که در دل خود هم اختیار انسان را به رسمیت می‌شناسد و هم آن را در نظام وحدانی الهی معنا می‌بخشد.