امام رضا(ع)؛ الگوی آزادی علمی در تمدن اسلامی

سیدعلیرضا عالمی، عضو هئیت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی در گفت‌وگو با ایکنا از قم، در پاسخ با اینکه روش‌شناسی مناظرات امام رضا(ع) چگونه بود، گفت: اگر بخواهیم نگاه مفهوم‌شناسانه‌ای به روش‌شناسی مناظرات امام رضا(ع) داشته باشیم، می‌بایست بدانیم که در سطح مطالعاتی بین روش و روش‌شناسی تفاوت وجود دارد.

وی اظهار کرد: مناظره درواقع نظر دادن و بحث کردن است، اما هر بحث کردنی را نمی‌توان مناظره نامید. افراد در جوامع مختلف دارای یکسری مسائل مشترک هستند و درواقع نحله‌هایی که ذیل مسائل مشترک ایجاد می‌شوند، ممکن است به یک موضوع علمی خاص بپردازند و در اینجا نقطه کانونی مورد توجه آن‌ها حل مسائل مشترکی است که همه انسان‌ها می‌توانند با آن مواجه باشند.

سطح علمی امام رضا(ع)؛ مشهور به عالم آل محمد(ص) 

مدیرگروه مطالعات پیشرفت و تمدن پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی در پاسخ به اینکه سطح علمی امام رضا(ع) چگونه بود، گفت: ایشان به‌واسطه احاطه علمی که داشتند به‌عنوان عالم آل محمد(ص) مطرح بودند و به همین خاطر نوع نگاه آن حضرت به مسائل علمی دوران حیاتشان و مسائلی که حتی امروز هم جامعه ما به آن دچار است، دارای اهمیت و مورد توجه است.

وی بیان کرد: دوران حیات امام رضا(ع) دورانی است که در آن شاهد وجود مذاهب، دیدگاه‌ها و ادیان مختلف در جغرافیای وسیع جهان اسلام هستیم. در این دوران فرقه‌های نوپدیدی هم از درون جامعه اسلامی جوشید که این امر نیز می‌بایست در بررسی چگونگی شکل‌گیری مناظرات امام رضا(ع) مورد توجه قرار گیرد.  

عالمی با تأکید بر اینکه مناظرات امام رضا(ع) بیشتر بین سال‌های ۲۰۱ تا ۲۰۳ هجری شکل گرفتند، تصریح کرد: این سال‌ها دوران ولایت‌عهدی آن حضرت بوده است. هرچند که پیشتر از آن هم امام رضا(ع) در بصره نیز مناظراتی داشته‌اند.

وی گفت: نکته مهم دیگر بررسی مناظرات امام هشتم ما شیعیان است. در ابتدا باید منابعی که این مناظرات را گزارش کرده‌اند، مورد بررسی قرار گیرد. افرادی همچون نوفلی کسانی هستند که در تک‌نگاری‌های خودشان این مناظرات را گزارش کرده‌اند و از افراد ثقه هم هستند. شیخ صدوق در کتاب عیون اخبارالرضا(ع) این گزارش‌ها را به‌صورت مفصل گردآوری و همچنین در کتاب التوحید نیز بخشی از آن‌ها را گزارش کرده است. در زمان علامه مجلسی نیز در جلد دهم بحارالانوار مناظرات امام رضا(ع) گردآوری شده است.

این پژوهشگر حوزوی اظهار کرد: در دوران معاصر نیز این مناظرات در قالب تک‌نگاری‌های جدی از سوی برخی از حضرات آیات همچون آیت‌الله مکارم شیرازی مورد توجه قرار گرفته است.

وی گونه‌شناسی مناظرات را زاویه دید دیگری در بررسی مناظرات امام رضا(ع) خواند و افزود: مناظرات را می‌توان در گونه‌های مختلفی دسته‌بندی تمدنی گونه‌بندی کرد.

عالمی با اشاره به برخی از مباحث مطرح شده در مناظرات امام رضا(ع) گفت: طبیعی است که در سطح برون‌تمدنی بحث‌هایی همچون وجود خدا، توحید، چرایی زندگی، هستی‌شناسی، وجودشناسی و بحث‌های اخلاقی مطرح باشد. اما در مناظرات درون‌تمدنی که بیشتر با فرقه‌های اسلامی مطرح بوده عمدتاً بحث‌هایی همچون ولایت، امامت و کفر و ایمان و مسائل این‌چنینی به چشم می‌خورد.

وی در پاسخ به اینکه سیره امام رضا(ع) در مناظرات علمی چگونه بود، بیان کرد: در مناظرات، آن حضرت هر زمان که می‌خواستند با افراد خارج از تمدن اسلامی صحبت داشته باشند معمولاً مباحث عقلی را مطرح می‌کردند. همچنین دیده می‌شود که ایشان در مواجهه با آن‌ها برای استدلال در مقابل نگاه آن‌ها به متون خودشان استناد می‌کردند. این موضوع موجب می‌شود فردی همچون رأس‌الجالوت بگوید میزان تسلطی که شما بر منابع یهودیت دارید، من که رهبر یهودیان هستم هم ندارم.

ضرورت شناخت اصول حاکم بر مناظرات در بررسی مناظرات امام رضا(ع)

مدیرگروه مطالعات پیشرفت و تمدن پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی تصریح کرد: بحث دیگر در بررسی مناظرات امام رضا(ع) شناخت اصول حاکم بر این مناظرات است. اینکه با چه روشی، در چه سطحی و با چه هدفی مناظره کنیم و همچنین اصولی که باید بر مناظره حاکم باشد، از مهمترین نکاتی است که برای ایجاد یک مناظره علمی و مدیریت صحیح آن باید مورد توجه قرار گیرد.  

وی افزود: در بررسی مناظرات امام رضا(ع) به وضوح می‌بینیم که آن حضرت فارغ از مذهب، قومیت و رویکرد فرد به خود او احترام می‌گزارند. امام رضا(ع) این احترام را هم نسبت به خود فرد و هم نسبت به عقیده او داشته‌اند و این موضوع درس اخلاقی مهمی برای همه ماست.

عالمی ادامه داد: امام رضا(ع) در مناظرات‌شان تعیین شاخص کرده‌اند. به‌طور نمونه ایشان در مناظره با رأس‌الجالوت پس از آنکه طرف مقابل می‌گوید اگر پاسخ‌های شما مطابق با متون تورات نباشد، من آن‌ها را نمی‌پذیرم، آن حضرت این موضوع را قبول می‌کنند و این امر بیانگر احترام امام رضا(ع) نسبت به طرف مقابل و اصول مناظره است.

امام رضا(ع) فضا را برای مطرح شدن هر پرسشی باز گذاشتند

وی مناظرات امام هشتم شیعیان را کاملاً آزاد و حول موضوعات متنوع دانست و گفت: امام رضا(ع) فضا را برای طرح سؤال باز می‌گذاشتند و می‌فرمودند که در هر موضوعی سؤال دارید، از من بپرسید. این رویکرد موجب می‌شود اصالت از آن فضای علمی باشد.

عالمی یادآور شد: مناظرات امام رضا(ع) از جهت علمی برای همه ما قابل بهره‌برداری است. این مناظرات به ما می‌آموزد سیره حضرت به‌عنوان کسی که می‌تواند برای جامعه و رویکرد ما حجیت داشته باشد در برخورد با علم و فرد عالم چگونه بوده است. آن حضرت وقتی وارد بحث‌های علمی می‌شدند از پاسخ به هیچ سؤالی فروگذار نکرده و فضا را برای هرگونه بحث علمی باز می‌گذاشتند. متأسفانه در طول تاریخ کمتر به این موضوع پرداخته شده و یکی از آسیب‌های تمدن اسلامی از قرون اولیه تا امروز همین بسته شدن فضا‌های علمی و سیطره پیدا کردن فضا‌های غیرعلمی در برخی مقاطع است.

وی گفت: فهم کامل‌تر از مقاصد و محتوای مناظرات یکی دیگر از ثمرات پرداختن به مناظرات امام رضا(ع) است. در این مناظرات می‌بینیم که مسائلی مطرح می‌شود که حتی بشر امروز نیز به آن‌ها دچار است.

این استاد حوزه و دانشگاه توجه به کانون‌های اصلی بحث در مناظرات امام رضا(ع) را یکی دیگر از نتایج پرداختن به این مناظره‌ها برشمرد و اظهار کرد: موضوعاتی که در این مناظرات مطرح شده است، شامل مسائلی است که امروزه می‌تواند برای جوامع بشری مختلف مسلمان و غیرمسلمان کاربرد داشته باشد. مسائلی همچون ولایت، حکمرانی، سلطه و موضوعاتی از این قبیل را باید ببینیم که امام چگونه به آن‌ها پرداخته است.

وی افزود: با بررسی مناظرات امام رضا(ع) جایگاه علم و عالم در تمدن اسلامی را می‌توان بهتر فهمید. کسی که در رأس حکومت است در عین حال به مسائل علمی می‌پردازد و این امر اهمیت ارتباط بین حکمرانی و علم را روشن می‌کند. اگر امام جامعه نتواند مسائل و چالش‌های علمی مردم را حل کند، قطعاً فلسفه وجودی امام از بین می‌رود.

امام رضا(ع) متون و عقاید بزرگان مذاهب مختلف را به رسمیت شناخت

مدیرگروه مطالعات پیشرفت و تمدن پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی تصریح کرد: برآیند دیگری که از بررسی مناظرات علمی امام رضا(ع) به‌دست می‌آید، لزوم آزادی مذهبی در جامعه اسلامی است. امام رضا(ع) متون و عقاید بزرگان مذاهب مختلف را به رسمیت شناخته و براساس همان با این اشخاص مناظره کرده‌اند. این موضوع نشان می‌دهد آن حضرت به‌خوبی جامعه و مردم زمانه خود را می‌شناسنند و می‌دانند چگونه باید با آنان صحبت کنند.

وی اظهار کرد: امام رضا(ع) در جامعه‌ای با مذاهب مختلف برای پیشبرد و گسترش اسلام اقدام به فعالیت فرهنگی کرده‌اند. به این معنا که ایشان به جای اقدامات قهری و حکومتی با وجود اینکه می‌توانستند در جایگاه ولیعهدی این‌گونه عمل کنند، اما سراغ فعالیت فرهنگی و انجام مناظرات علمی رفتند.

عالمی یادآور شد: حوزه‌های علمیه نیز با الگوگیری از امام رضا(ع) می‌بایست در زمینه‌های مختلف فضا را برای مطرح شدن شبهات و سؤالات مردم فراهم کنند و با تربیت افراد متخصص و پژوهشگران توانمند بتوانند پاسخ این سؤالات را به صورتی که برای افراد پرسشگر قانع‌کننده باشد، تأمین کنند.