آجر به آجر «خانه پدری» + فیلم

حرم عسکریین، بارگاه ملکوتی در سالیان بسیار، غریب‌ترین حرم عراق بوده است. ظاهراً تمام صحن امروز متعلق به منزل امام هادی(ع) بوده است و ایشان ۲۹ ماه زیرنظر متوکل، مستعین و معتز در آن ساکن بودند و با دستور خلیفه مسموم و شهید شد. امام هادی(ع) در وسط حیاط خانه دفن شدند و امام حسن بن علی العسکری(ع) نیز همانند پدر مسموم و شهید شدند و در کنار پدر و در منزل پدری دفن شدند. در جوار مزار این دو امام همام(ع) نیز نرجس خاتون، مادر امام زمان(عج) و حکیمه خاتون، خواهر امام هادی(ع) نیز به خاک سپرده شده‌اند.

۴۶ سال بعد از نصب ضریح امامین عسکریین(ع) و ﭘﺲ از ﺳﻘﻮط ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺑﻌﺜﯽ، ﺳﺎﻣﺮا ﺑﻪ دلیل ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﻫﺪف گروه‌های ﺳﻠﻔﯽ و ﺗﮑﻔﯿﺮی ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ و گنبد حرم تخریب شد. به گونه‌ای که ساخت محل زندگی و مدفن دو امام شیعه در شهری با اکثریت اهل سنت سامرا عجیب و دشوار به نظر می‌رسید؛ اما برای آجر به آجر آن مریدان ائمه(ع) در ایران و عراق سال‌های سال تلاش کرده‌اند.

اکبر حاجی ابراهیم زرگر، استاد بازنشسته دانشکده معماری دانشگاه شهید بهشتی و پژوهشگر معماری و مرمت‌کار پروژه طرح توسعه حرم مطهر امام علی(ع)، کاظمین و عسکریین در سامراء سال‌هاست که چنین توفیقی دارد. خبرنگار ایکنا گفت‌وگویی با او انجام داده است که در ادامه می‌خوانیم:

آشنایی و فعالیت من در حرم مطهر سامرا با دعوت دفتر یونسکو در عراق آغاز شد. پس از انفجار سال 1386 فاجعه آنچنان جدی بود که سازمان یونسکو نیز ناچار به اعلام واکنش شد و پیرو آن حساسیت نسبت به مرمت و بازسازی حرم مطهر سامرا مصوبه‌ای تعیین و از متخصصان این حوزه دعوت کردند و اعتباراتی را به این موضوع اختصاص دادند.

در ابتدای امر و پس از پیگیری دفتر یونسکو در تهران از بنده، گزارش مکتوب آیت‌الله شهرستانی از گنبد حرم مطهر را به‌عنوان اولین گزارش فاجعه انفجار در سامرا به دفتر یونسکو در تهران ارسال کردیم و در ادامه نیز به دعوت یونسکو برای اجرایی کردن طرح مرمت و بازسازی حرم مطهر سامرا پاسخ مثبت دادیم و عازم شدیم.

در سال 2008 تا 2010 در حرم مطهر سامرا مشغول به فعالیت بودیم. سابقه آشنایی یونسکو با بنده به مأموریتی که در گذشته برعهده‌ام گذاشته بودند، بازمی‌گشت. در حمله آمریکا به افغانستان و تخریب‌‌گری‌های طالبان در حوزه میراث فرهنگی، یونسکو مأموریت گزارش و اعلام وضعیت میراث فرهنگی در افغانستان پس از طالبان را برعهده من گذاشته بود زیرا پیش از آن سابقه ریاست میراث فرهنگی ایران را داشتم.

تا اواسط قرن چهارم اطلاعاتی درخصوص احداث بنای حرم مطهر سامرا وجود ندارد و در این قرن اولین دست‌نوشته‌ها خبر از احداث گنبدی در سامرا می‌دهد که جزئیات بنای گنبد در دسترس نیست.این مسئله درخصوص نجف اشرف هم صادق است که مزار مطهر امیرالمؤمنین(ع) تا اواسط قرن دوم هجری، مفقود است و پس از شناسایی، به‌تدریج ساخت و سازهایی در نجف انجام می‌شود.

از آن زمان در دوره‌های مختلف و متناسب با شرایط‌های سیاسی حاکم در کشور عراق و کشورهای همسایه، اتفاقات عمرانی و ساخت و ساز در حرم رقم می‌خورد که توأمان فاجعه‌های تخریبی مثل آتش گرفتن بنای حرم هم اتفاق می‌افتد که یک بار در دوران قاجار آتش‌سوزی رخ می‌دهد.

بنای امروزی عتبه مقدس؛ میراث دوران صفوی

بیشترین اطلاعات در دسترس از حرم مطهر سامرا از دوران صفویه و قرن 12 است. عمده بنایی که امروزه در عتبه مقدسه و نیز سامرا وجود دراد، میراث دوران صفوی است. مقطع مداخله جدی پس از دوران صفوی، در دوران قاجار بود که الحاقاتی اتفاق افتاد. نقشه تیپ کلیه عتبه مانند حرم مطهر سامرا در دوران صفوی همانطور که نقشه آن موجود است، نشان می‌دهد: یک صحن مستطیلی شکل با کوش به منزله مرقد مطهر در میانه آن.

کوش میانی از دو بخش تشکیل می‌شود، گنبدخانه که بر جرزهای قطوری ساخته می‌شود و چهار طرف آن رواق‌هایی که مانند راهروهای باریکی هستند و نقش سازه‌ای و استحکام‌بخشی گنبد را دارند.گنبدها در تمام نقشه‌های عبته مقدس، دو پوش هستند. یک عرق‌چین در پایین و پوشش گنبدی شکل در بالا و میان این دو، تیغه‌هایی(خشخاش) وجود دارد که ایستایی گنبد را تأمین می‌کنند.

هنگامی که برای بازسازی و مرمت حرم سامرا اعزام شدیم با بقایایی از گنبد با تخریب کامل قسمت فوقانی آن مواجه بودیم و برای طرح مرمت ناچار بودیم تا شکل قبلی آن را با دقتی بالا داشته باشیم و به همین منظور با دراختیار داشتن اسناد تصویری از گذشته و روش‌های فوتوگرامتری، شاکله کلی نمای بیرونی گنبد را پیدا کردیم اما درباره پوش داخلی گنبد هیچ اطلاعات تصویری نداشتیم، نمای بیرونی گنبد حرم مطهر سامرا که امروز مشاهده می‌کنید با آنچه که پیش از تخریب وجود داشته برابری می‌کند.

تکفیری‌ها با محاسبات دقیق و دانش تخریبی در ابتدا از دو کوش گنبد وارد شده بودند و دور تا دور داخل گنبد را مواد منفجره قرار داده بودند و به همین خاطر، گنبد از کمر فرو ریخته بود و در حین پایین آمدن تمام ضریح را تخریب کرده بود.همچنین کنج جرزهای اصلی گنبدگونه را چاله‌هایی حفاری کرده و مواد منفجره‌ را داخل آن قرار دهند تا منفجر شود اما انجام نشده بود.

براساس مطالعات تطبیقی تیم مرمت و بازسازی حرم مطر سامرا به این نتیجه رسیدیم که گنبد حرم مطهر بسیار شبیه گنبد مسجد امام در اصفهان است زیرا با دقت بالایی شبیه آن بود.به همین خاطر،عده‌ای از تیم اعزامی به سامرا، باری تهیه نقشه از پوش داخلی گنبد مسجد امام به اصفهان اعزام شدند و همان طرح را اجرایی کردیم.

حرم مطهر سامرا؛ بزرگ‌ترین دهانه گنبد

حرم مطهر سامرا بزرگ‌ترین دهانه گنبد را در بین سایر گنبدهای حرم عتبه داراست که بیش از 20 متر دارد و این از شاخصه‌های این گنبد به‌شمار می‌رود. جداره‌های گنبد در دوران صفوی، دیوارهایی صاف با قاب‌بندی‌های محدود بودند.در دوران صفوی، در جبهه رو به قبله حرم، ایوان رو به قبله ساخته می‌شود که با همین مشخصات در کربلا و نجف نیز داریم و جداره دیواره حرم رو به قبله با کاشی‌های بسیار نفیس پوشانده می‌شود که توسط کارشناسان تیم مرمت و بازسازی حرم، جمع‌آوری شده است که پس از مرمت و پایان اقدامات ساختمانی نصب می‌شود.

قدمت ساخت ایوان‌های ضلع شرقی و غربی به 50 سال می‌رسد که امروزه به قسمت آقایان و بانوان تقسیم‌بندی شده است. اضافه شدن یک صحن از ضلع شمالی به گنبد، تاریخ مشخصی ندارد اما احتمالاً به بیش از یک صدسال پیش بازمی‌گردد. مستندات تصویری نشان می‌دهد که در دوران صفوی یک ورودی باب القبله وجود داشت و سابقه ساخت ورودی دوم در ضلع غربی که ورودی اصلی و باب الفرج است به 65 سال پیش بازمی‌گردد و خوشبختانه برخی از کاشی‌های ورودی باب القبله متعلق به دوران صفوی است.

ساحت ورودی سوم در ضلع شرقی و باب المراد متعلق به دوران حکومت صدام است.در ضلع شمالی دو ورودی وجود دارد که باب المهدی مهم‌ترین آن است. ورودی باب المهدی به صحن مسجد صاحب‌الامر در ضلع غربی حرم گشوده می‌شود. در ضلع غربی حرم، یک مسجد شبستانی با جنس آجری و گنبدخانه‌ای در میان آن قرار دارد و با عتبه و صحن متصل می‌شود. پیش از مرمت، مسجد با یک دیوار از صحن جدا می‌شد که پس از آن برای یکپارچه‌سازی صحن دیوار برداشته شد.

مسجد صاحب‌الامر گنبدی یک‌پوش با جرزهای آجری دارد که متعلق به قرن 11 یا 12 است. ورودی اولیه سرداب غیبت، از داخل جرز شرقی این مسجد با یک راهروی باریک بود که امروز، احیا شده است. قدمت بنای سرداب در حرم امامین در ایران اطلاعاتی در دسترس نیست و تنها اطلاعات موجود، خانه‌های دارای سرداب در نجف بوده است. سرداب غیبت، محراب مانندی پوشیده شده با کاشی در ضلع شرقی حرم است که شباک چوبی پیش روی آن وجود داشت که داخل آن تاریخی حک شده که بیانگر قدمتی 500 ساله است.

سردابی با خشت‌های بزرگ؛ زیباترین هنر معماری

یکی از زیباترین آثار هنری سرداب غیبت، کاشی‌های محراب با خشت‌های بزرگ حدوداً 50 سانت در یک متر با ضخامت 15 سانتی‌متر است که به‌صورت یکپارچه پخته شده و تا به امروز در هیچ مکانی در عراق و ایران وجود نداشته است. سرداب اخیراً با شباک فلزی پوشانده شده است و در اقدامات اخیر، از سوی سیدمحمدعلی شهرستانی 2 کار مهم انجام شده است، بازسازی گنبد و رواق‌ها و احداث شبستان جدید در ضلع شمالی و باز کردن راهی به سمت سرداب.

شبستان ضلع شمالی 2 طبقه زیرزمین و همکف با وسعت 2 هزار متر در هر طبقه و محل برگزاری نماز جماعت است و محل بیتوته بسیاری از زائران حرم سامرا به‌ویژه در ایام اربعین حسینی می‌شود. یکی از دوره‌های مهم ساخت و ساز حرم مطهر در سامرا متعلق به دوران میرزای شیرازی و پس از ورود او به سامراست.

احداث برج ساعت در سردر باب القبله با ناقوس بزرگ یکی از آن است. برج ساعت ساخت آجری داشت اما بعدها به علت نگرانی از تخریب، جمع‌آوری می‌شود و امروز، این برج ساعت با اسکلت فلزی و جداره آلومینیومی و دقتی پایین در محل قبلی ساخته شده است که درحال مرمت آن با شکل اصلی هستیم.

مرمت امروزی؛ وفادار به معماری سابق

به‌طورکلی، شاکله اصلی ساختمان پابرجا مانده است و در مرحله بازسازی درخصوص فرم‌های زیرساختی مانور خاصی نداده و تلاش بر این بود تا کاشی کاری و ساخت و ساز مانند آنچه که سابق بر این بود، انجام شود و این هنر استادکاران ایرانی است و تا حدود زیادی بازسازی و مرمت حرم سامرا متعهد به نمای قبلی آن مانده است.

مستندات تاریخی برای حضور و اقدامات ساخت و ساز وطراحی توسط شیخ بهایی در حرم سامرا وجود ندارد اما تشابه تفکر مهندسی او با معماری تاریخی حرم عتبه‌های مقدس دور از ذهن نیست. یک نکته جالبی که هنگام طراحی صحن فاطمه‌الزهرا(س) در نجف اشرف و پیدا کردن قبله به آن رسیدیم تشابه جهت قبله در حرم امیرالمؤمنین(ع)، حرم کاظمین و حرم حضرت معصومه(س) است.

جهت قبله در حرم‌ها، 23 درجه به سمت شرق محراب است همچنین قبله مسجد کوفه که متعلق به 14 قرن پیش است، کاملاً دقیق طراحی شده است. این موضوع و تکرار جهت 23 درجه‌ای قبله حیرت‌آور است، اگرچه احتمال خطای محاسباتی یا طراحی معماری یکسان وجود دارد.

یک دهه خدمت در حرم غربت

حریم حرم را باید حفظ کرد، به‌طورمثال، فرصتی برای گردگیری و نظافت داخل ضریح مطهر داده می‌شود، تنها 2 بار جسارت نزدیک شدن و وارد این حریم شدن را در حرم امیرالمؤمنین(ع) پیدا کردم؛داخل سرداب رفتن در حرم مطهر سامرا همچنین جسارتی می‌خواهد که من هنوز پیدا نکردم.

حریم حرم سامرا با سایر عتبات مقدس به خاطر بافت مذهبی شهر، که غالباً بزرگان اهل سنت هستند، با کربلا و نجف اشرف متفاوت است. زمانی که برای بازسازی و مرمت به سامرا اعزام شده بودیم، شهری ممنوعه و بدون تردد بود و یک ایرانی در آنجا اجازه ورود و حضور نداشت و جو امنیتی شدید در آنجا حاکم بود و درب‌های حرم را در ساعاتی می‌بستند و تیم مرمت ما با شرایطی خاص و تیم حفاظتی وارد حرم می‌شد.

در چنین شرایطی، اهل سنت در حرم سامرا نماز جماعت برگزار می‌کردند و پس از آن روبروی ضریح تأمل می‌کردند. مردم سامرا چندین سال در جوار این حرم زندگی کردند و اقدامات تخریبی انجام ندادند و تخریب انحصار گروهک‌های تکفیری بود. همچنین که رعایت حقوق مردم در مرمت و بازسازی حرم سامرا در نحوه مواجهه و برخورد آنان نیز تأثیرگذار بود. اگر اقتصاد یک شهر به عتبه مقدس وابستگی داشته باشد و در حین بازسازی آن را تحت‌الشعاع قرار بدهیم، در معیشت خانواده اختلال ایجاد کردیم.

گفت‌وگو از محدثه نعیمی‌فرد