«برادری و دوستی»؛ محکم‌ترین پیوند عاطفی میان آحاد امت اسلامی

حجت‌الاسلام والمسلمین عیسی عیسی‌زاده، عضو هیئت علمی پژوهشکده فرهنگ و معارف قرآن کریم طی یادداشتی که در اختیار ایکنای قم قرار داده است، نوشت: «اِنَّما المومِنون اِخوةٌ فَاَصلِحوا بَینَ اَخَوَیکم وَاتَّقُوا اللهَ لَعَلَّکُم تُرحَمُون؛ همانا همه مؤمنان با هم برادرند، بنابراین (در همه منازعات و اختلافات) میان برادرانتان آشتی بر قرار کنید و از خدا پروا کنید تا مورد رحمت قرار گیرید.»

هدایت قرآن را در زندگی خویش حاکم کنیم

سبک زندگی هر جامعه‌ای، نمای ظاهر و آشکار هویت آن جامعه است و هر جامعه‌ای زمانی می‌تواند ثمرات ایدئولوژی و جهان‌بینی خود را به نمایش بگذارد که سبک زندگی او متناسب با باور‌ها و ارزش‌هایش شکل گرفته باشد، متأسفانه جامعه کنونی ما به علت تأثیرپذیری از فرهنگ غرب و از زندگی قبل از انقلاب اسلامی، نتوانسته است میان باور‌های اصیل اسلامی و سبک زندگی خود در حوزه‌های فردی و اجتماعی، ارتباطی عمیق و تنگاتنگ ایجاد کند. به همین دلیل از داشتن سبک زندگی اسلامی به معنای واقعی محروم مانده و نتوانسته است از میوه‌های ارزشمند عقاید و باور‌های دینی خویش در عرصه رفتار و سبک زندگی بهره‌مند شود.

مقام معظم رهبری دام توفیقاته با درک صحیح از این وضعیت نگران کننده جامعه فرمودند: «باید آسیب‌شناسی شود که چرا ما در این حوزه (سبک زندگی اسلامی) که بخش حقیقی و اصلی تمدن است پیشرفت نکردیم»، ایشان برای اصلاح جامعه از آسیب‌های یاد شده و دستیابی به زندگی بر اساس سبک اسلامی فرمودند: «هدایت قرآن را باید در زندگی خود حاکم کرد ما به حمدلله هم قرآن را داریم و هم کلمات اهل بیت(ع) را داریم «إِنِّی تَارِکٌ فِیکُمُ الثَّقَلَین» باید از این‌ها استفاده کنیم و جامعه را بر اساس این‌ها شکل دهیم؛ اگر در جوامع بشرى قرآن حاکم باشد، هم سعادت دنیا هست، هم علو معنوى هست، راه سلامت و امنیت روانى را قرآن به روى ما باز می‌کند؛ راه عزت را قرآن به روى ما باز می‌کند؛ راه زندگى درست را و سبک زندگى سعادت‌آمیز را قرآن به روى ما باز می‌کند»؛ یکی از موضوعات مهمی که می‌توان با بهره‌گیری از معارف نورانی قرآن و اهل بیت(ع)، مطالب ارزشمندی در باره آن به جامعه ارائه نمود موضوع سبک رفتار با مؤمنان و همکیشان است.

تعامل با برادران ایمانی از ضروریات زندگی اجتماعی است

هم‌کیش یا برادر ایمانی در کلام امام سجاد(ع) با تعبیر «اَهل مِلَّتِکَ»(ابن  شعبه حرانی، تحف العقول، ص271.) آمده است، چراکه ملت به معنای دین است و در سخن امیرمؤمنان علی(ع) آمده است: «اما اخ لک فی الدین»(حسین نوری، مستدرک الوسایل، ج13، ص160)، در این پژوهش مراد از هم‌کیش کسانى هستند که با انسان در عقیده، دین و مذهب مشترک هستند، صرف نظر از سایر حقوقى که در سایه روابط اجتماعى به‌وجود مى‌آید، مثل روابط پدر و فرزند، همسایه، مشیر و مشار، ناصح و مستنصح و این حق هم‌کیشی، یک حق عمومى است.

ارتباط و تعامل با برادران ایمانی و هم‌کیشان از ضروریات زندگی اجتماعی است و معاشرت با آنان از جایگاه بسیار مهمی در زندگی بشر برخوردار است، زیرا انسان کامل از نظر اسلام کسی است که رسالت خویش را در قبال برادران ایمانی و هم‌کیشان براساس آموزه‌های عقلانی و وحیانی به انجام برساند. از همین‌رو در آموزه‌های دین اسلام برای این موضوع، حقوق، وظایف و آدابی مطرح شده است و از سوی دیگر چگونگی روابط و مناسبات اجتماعی بین افراد و هم‌کیشان به عنوان یکی از شاخصه‌های رشد و پیشرفت هرکشوری تعیین شده است.

رعایت آداب اسلامی در رفتار با هم‌کیشان در اسلام از چنان اهمیتی برخوردار است که خداوند در قرآن، رابطه برادری و دوستی بین آن‌ها بر قرار کرده است، تعبیر «برادری» در سوره حجرات آیه 10 آمده است که «انما المومنون اخوةٌ فَاَصلِحوا بَینَ اَخَوَیکم واتقوا اللهَ لعلکم تِرحمون» تعبیر«دوستی» نیز در آیه 71 سره توبه آمده که «الْمُؤْمِنُونَ وَ الْمُؤْمِناتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِياءُ بَعْضٍ»؛ این دو تعبیر از لطیف‌ترین تعبیر‌هایی است که بیانگر محکم‌ترین پیوند عاطفی میان آحاد امت اسلامی است، برجستگی این تعبیر را در سنجش با تعبیر‌های رایج در عرف عمومی جامعه می‌توان دریافت، زیرا تعبیر‌هایی مانند «همشهری»، «هموطن»، «هم‌میهن» که به محیط زیست آدمیان اشاره دارند و بوی خاک می‌دهند، اما برادری دینی برخاسته از اشتراک و پیوند در دین است و دین را همانند پدر و مادری می‌داند که اصل و ریشه وجود فرزند هستند و هرچه پیوند آن‌ها با ریشه دین قوی‌تر و شدیدتر باشد، پیوند آنان با یکدیگر قوی‌تر می‌شود.

در روایات نیز به این ارتباط عمیق اشاره شده است و توصیه شده است که تا می‌توانید برادران ایمانی و هم‌کیش بیشتری برای خود انتخاب کنید، چراکه آنان شفیع روز قیامت و سبب آسایش دوران سختی هستند و همچنین برای آبروی برادر دینی به اندازه جایگاه کعبه بلکه بالاتر ارزش‌گذاری شده است.

حقوق اهل ایمان و هم‌کیشان

از وظایف مهم هم‌کیشان نسبت به همدیگر رعایت حقوقی است که براساس دین اسلام بر عهده آنها گذاشته شده است، پيامبر خدا(ص) درباره پیامد هر گونه بی‌توجهی به حقوق برادران دینی و هم‌کیشان فرموده است : «هرگاه يكى از شما چيزى از حقوق برادر خود را فرو گذارد و او در روز قيامت از وى آن حق را مطالبه كند، به سود صاحب حق و به زيان اين شخص داورى شود.»(محمدباقر مجلسی،  بحالانوار، ج74، ص236)

امام على(ع) نیز در این باره فرمود: «به اتكاى رفاقت و دوستى، حق برادرت را ضايع مكن ؛ زيرا كسى كه حقش را ضايع كنى، برادر تو نيست.»(محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج74، ص 165) در سخن دیگر فرمود: «كسى كه براى تو حق قائل است، كوچک باشد يا بزرگ، وضيع باشد يا شريف، تو نيز براى او حق قائل شو.»(تمیمی آمدی، غررالحكم: 2564)

امام سجاد(ع) درباره حقوق هم‌کیشان فرموده است: «اما حق همکیشانت این است که نسبت به آنها حسن نیت داشته باشی و با آنان مهربانی کنی و با کج رفتارانش مدارا نمایی و با آنان انس و الفت داشته باشی و در راه اصلاحشان بکوشی و از خوش‌رفتاران چه در حق خود و چه درباره تو تشکر کنی چراکه بی‌شک با نیکوکاری برخود، آزارش را از تو بازداشته و در حقیقت به تو خوبی کرده است، زحمتش را از تو باز داشته و خود را از از آزار تو حفظ کرده، پس تمام ایشان را مشمول دعای خویش کن و به همه یاری و کمک نما و مقام هر یک  را رعایت کن، کهنسال آنان را به جای پدر و خردسال آنان را به جای فرزند و افراد میانسال را به جای برادر گیر، پس چنانچه هر کدامش بر تو وارد شدند با لطف و مهربانی از او دلجویی و تفقد نما و حقوق برادری را درباره‌اش رعایت کن.»(ابن شعبه،حرانی، تحف‌العقول، ص271)

امام صادق(ع) در اهمیت حقوق هم‌کیشان فرموده است: «همان‌گونه كه هيچ‌كس نمى‌تواند فضل ما و آنچه را خداوند به ما عطا فرموده و حقوقى را كه براى ما [بر مردم] واجب كرده است، وصف كند، هيچ كس نيز نمى تواند حق مؤمن را توصيف كند و حقوقى را كه خداوند براى او بر برادر مؤمنش واجب كرده است ادا كند»،(احمد بن محمد برقی، المحاسن ج1 ص238) در سخنی دیگر فرمود: «خداوند به چيزى برتر از اداى حق مؤمن عبادت نشده است.» (محمد بن یغقوب کلینی ، الکافی ج2، ص170)

معلى بن خنيس گوید: از امام صادق(ع) درباره حق مؤمن سؤال كردم حضرت فرمود: «حق مؤمن بر مؤمن هفتاد حق است كه من تنها هفت حق را برايت مى‌گويم و من بيمناكم و مى‌هراسم كه تاب نياورى گفتم: «ان شاء اللّه تاب مى‌آورم، فرمود: «تا او گرسنه است تو سير نخورى، تا او برهنه است تو نپوشى و راهنماى او باشى و لباس او باشى كه بپوشد و زبان او باشى كه بدان سخن گويد و هر چه براى خود دوست دارى براى او دوست بدارى و اگر كنيزى در اختيار دارى براى او بفرست و شب و روز سعى در برآوردن حوائج او نما وقتى اين چنين كردى به ولايت ما كه ولايت خداوند است نائل مى‌شوى.»(محمد بن یغقوب کلینی ، الکافی، ج2، ص 174)

درباره کم‌ترین حق هم‌کیش و برادر دینی بر همدیگر از امام صادق(ع) پرسیده شد که در جواب فرمودند: «کمترين اين حقوق آن است كه براى او همان چيزى را دوست داشته باشى كه براى خود دوست دارى و بر او نپسندى آنچه را بر خود نمى‌پسندى.»(محمد بن یغقوب کلینی، الکافی، ج2، ص 169)

امام رضا(ع) در پاسخ به سؤال از حق مؤمن بر مؤمن فرمود: «از جمله حقوق مؤمن بر مؤمن اين است كه در دل او را دوست بدارد ، با مال و ثروتش او را كمک رساند و به او «اُف» نگويد، كه اگر چنين بگويد ديگر ميان آنها پيوند دوستى نباشد و اگر به او بگويد : تو دشمن من هستى، يكى از آن دو ، ديگرى را كافر شمرده است؛ هرگاه به او تهمتى زند، ايمان در دلش آب شود، همان گونه كه نمک در آب حل مى شود» (محمد‌باقر مجلسی، بحارالأنوار، ج74، ص232)؛ امام حسن عسكرى(ع) نیز در عظمت رعایت حقوق برادران دینی فرمود: «آن كه به حقوق برادران خود آشناتر باشد و در رعايت كردن آنها كوشاتر، نزد خداوند ارجمندتر است.»(طبرسی، الاحتجاج، ج2، ص 517)