تهدیدها و فرصت‌های رسانه بر فرهنگ مطالعه + فیلم
مدیر پژوهش دانشکده صدا و سیما و مدیرکل کتابخانه‌های عمومی استان قم در نشست «تأثیر فضای مجازی و رسانه بر کتابخوانی» ضمن بررسی تهدیدها و فرصت‌های رسانه بر فرهنگ مطالعه در خصوص اهمیت ترویج فرهنگ کتابخوانی در رسانه‌ها و تفاوت میان خواندن عمیق و سطحی تأکید کردند.
کتاب، این میراث عظیم بشری، از دیرباز همراه و همگام با اندیشه‌های انسان بوده است. رسانه‌ای که نه تنها در سیر تکامل علم و دانش، بلکه در شکل‌دهی به فرهنگ و تمدن‌ها نقشی بنیادین ایفا کرده است.
در دنیای امروز، با گسترش رسانه‌های نوین و تحولات سریع فناوری، نیاز به ترویج فرهنگ کتابخوانی و بازگشت به عمق و تأملات آن بیش از هر زمان دیگری احساس می‌شود و رسانه‌ها، اعم از الکترونیک و چاپی، می‌توانند به‌عنوان پل‌هایی برای ارتباط مردم با دنیای کتاب و تفکر، به نقش‌آفرینی فرهنگی و علمی خود ادامه دهند.
در نشستی که با موضوع «تأثیر فضای مجازی و رسانه بر کتابخوانی» با حضور عیسی زارعی، مدیر پژوهش دانشکده صدا و سیما قم و مهدی توکلیان، مدیرکل کتابخانه‌های عمومی استان قم، دو صاحب‌نظر برجسته در عرصه فرهنگ و رسانه در دفتر ایکنای قم برگزار شد به این موضوع پرداخته شد که چگونه رسانه‌ها می‌توانند فرهنگ کتابخوانی را در جامعه گسترش دهند و به شوق مطالعه و تفکر در دل‌های مخاطبان خود بیفزایند.
این گفت‌وگو شامل نظرات تخصصی و راهکارهایی است که می‌تواند رسانه‌ها را به یک ابزار مؤثر در ترویج مطالعه و کتابخوانی تبدیل کند. از تحلیل تأثیر رسانه‌های جدید گرفته تا اهمیت خوانش عمیق و تأملی کتاب؛ این گفت‌وگو در پی آن است تا مرزهای میان رسانه‌های نوین و مطالعه عمیق را بازشناسانده و افق‌های تازه‌ای برای آینده کتابخوانی در رسانه‌ها ترسیم کند. در ادامه مشروح سخنان کارشناسان در نشست از نظر می‌گذرد:
ایکنا - رسانه‌های داخلی چه نقشی می‌توانند در ترویج فرهنگ کتابخوانی داشته باشند؟
زارعی: کتاب عمیق‌ترین و قدیمی‌ترین رسانه است که دارای سه عنصر اصلی رسانه، گیرنده، پیام و فرستنده است، اما تفاوت آشکاری بین کتاب و سایر رسانه‌های جمعی وجود دارد. کتاب بیش از رسانه‌های جمعی دیگر در فرهنگ‌سازی و تمدن‌سازی دخیل بوده و در کسب آگاهی و دانش و در کشف حقیقت نقش مؤثر دارد، همچنین عامل توسعه‌یافتگی، رشد، تعالی و کمال انسان است. نیاز به اطلاع‌جویی انسان را پاسخ گفته است و به همین علت است که ردپای کتاب در میراث ماندگار و حافظه تاریخ بشر باقی مانده است.
نیل پستمن در کتاب «زندگی در عیش، مردن در خوشی» اشاره می‌کند: «چه چیزی عجیب‌تر و شگفت‌انگیزتر از اینکه کلمات و سطوری می‌بینید که شما را به اندیشه‌ها و افکار کسی دیگر در مکان و زمان دیگری وصل می‌کند.» بنابراین مواجهه با کتاب نوعی مواجهه فکری و ذهنی است، اما رسانه‌های نوین دارای ویژگی‌هایی هستند که به توسعه دادن می‌توانند کمک کنند و گستردگی مخاطبان، تنوع مخاطب، سهولت دسترسی و سرعت دسترسی از جمله این ویژگی‌هاست.
رسانه‌های نوین علاوه بر ویژگی‌های رسانه‌های سنتی، از ویژگی تعامل و دوسویه شدن ارتباط با مخاطب و هوش مصنوعی نیز بهره‌مند هستند. این دو عنصر، ظرفیت رسانه‌ها را در ترویج کتاب افزایش داده است.
توکلیان: کتاب به‌عنوان میراث تمدنی سرزمین ماست و کتابداران و کتابخانه‌ها، میراث‌داران این میراث ارزشمند در ایران و پشتوانه غنی ادبیات ایران بودند. با بررسی سیر تطور رسانه‌ای، به رسانه‌های دوسویه و اینتراکتیو رسیدیم که با پیشرفت تکنولوژی دارای امکاناتی از قبیل هوش مصنوعی شدند و تازگی و دگرگونی‌های به‌وجود آمده در طی 10 سال اخیر در فضای رسانه‌ای، شاید پیش‌بینی آینده فضای رسانه را دشوارتر کرده است.
نکته‌ای که آقای زارعی به آن اشاره کردند مبنی بر اینکه کتاب رسانه است، بسیار درست است و در همین راستا باید به این موضوع که چگونه می‌توان میزان علاقه‌مندی مردم را نسبت به کتاب افزایش داد، توجه کرد. کتابخانه پس از خانه و مدرسه خانه سوم مردم است و به نسبت اهمیت این مسئله باید فرهنگ‌سازی و جریان‌سازی رسانه‌ای شود. فرهنگ‌سازی به این معنا که در خانه، مادر و پدر و فرزند کتابخوان، و در مدرسه معلم کتابخوان، زنگ کتابخوانی و مطالعه داشته باشیم.
چنددرصد رسانه‌های داخلی در بازه زمانی یک‌روزه به موضوع کتابخوانی اهمیت می‌دهند؟ جریان‌سازی رسانه‌ای در صدا و سیما تا حدودی رقم خورده است، اما کافی نیست. چند درصد لوکیشن‌های فیلم‌ها و سریال‌ها در کتابخانه‌هاست؟ چه میزان از کتابخوانی به‌عنوان مسئله تفریحی در اوقات فراغت خانواده‌های ایرانی به نمایش گذاشته شده است؟ به این موضوعات باید در حوزه فرهنگ‌سازی توجه کرد.
اینکه در حوزه رسانه‌ای کشورمان در عرصه ترویج کتاب چه اقداماتی انجام شده است پیشنهاد می‌شود، مرکز افکارسنجی جهاددانشگاهی، نظرسنجی درباره سهم دستگاه‌های متولی این حوزه برای مدیران فرهنگی تأثیرگذار کشور برگزار کند. بخش ترویج و توسعه فرهنگ کتابخوانی برعهده نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور است و در این راستا، اقداماتی از قبیل برگزاری جشنواره کتابخوان و رسانه به‌منظور برانگیختگی و جریان‌سازی در فضای رسانه‌ای کشور انجام شده است.
ایکنا – ناظر به سخنان شما اساتید گرانقدر و درک ضرورت و اهمیت کتابخوانی و ترویج مطالعه در رسانه، به این نکته خواهیم رسید که رسانه زمانی می‌تواند جریان‌ساز فرهنگ مطالعه و کتابخوانی باشد که این امر به دغدغه اصلی این مجموعه و خبرنگاران تبدیل شود و احساس نیاز به مطالعه برای گزارش‌نویسی و خبرنویسی و غنای رسانه در خبرنگاران و صاحبان رسانه پدید آمده باشد. نظر شما در این باره چیست؟
زارعی: کاملاً درسته. رسانه علاوه بر اینکه می‌تواند به بُعد تأثیرگذاری کتاب در مخاطبان کمک کند، خود نیز می‌تواند از این امکان بهره‌مند شود. به‌طور مثال، فیلم‌های اقتباسی از کتاب‌ها از نظر محتوا غنای بیشتری نسبت به سایر فیلم‌نامه‌ها دارند زیرا دارای پشتوانه کتاب هستند.
کتاب می‌تواند به محتوای رسانه و غنای آن و نیز به غنای خبرنگاران و صاحبان رسانه کمک کند زیرا رسوبات فکری و اندیشه‌ای حاصل از کتابخوانی در قلم خبرنگاران جاری می‌شود؛ درواقع یک خبرنگار یا صاحب رسانه باید فرایند «پر شدن، لبریز شدن و سرریز شدن» را طی کنند یعنی مانند یک ظرف در ابتدا از محتوا پر شوند، سپس لبریز شوند و در نهایت در قلم‌شان سرریز کنند. چرا مطالعه برخی کتب لذت‌بخش است؟ زیرا این فرایند سه مرحله‌ای را طی کرده‌ایم و تنها ابزاری که یک خبرنگار می‌تواند به کمک آن فرایند را به‌درستی بپیماید، کتاب است.
توکلیان: به نظر شما چه آثاری در ذهن انسان‌ها ماندگارتر است؟ در حوزه شعر می‌توان گفت شعر جوششی ماناتر است و بررسی آثار برتر و تأثیرگذار در حوزه‌های مختلف رسانه‌ای نیز به ما نشان داده، آثار ماندگار دارای پشتوانه تحقیقاتی و پژوهشی هستند، درواقع کتاب یک مادر رسانه است که تمام محصولات فرهنگی و رسانه‌ای از آن می‌تواند تولید شود.
در حوزه روزنامه‌نگاری و رسانه، دکتر فرقانی تعبیر زیبای «عقاب تیزبین» را برای گزارش‌نویسی به‌کار بردند یعنی گزارش‌نویس خوب مانند عقاب، هر چقدر فاصله خود را با موضوع بیشتر حفظ کند به نکات ریز و جزئیات بیشتری می‌رسد. گزارش‌نویسی از سخت‌ترین فعالیت رسانه‌ای است که نیازمند تحقیق و بررسی فراوان است، بنابراین گزارش‌های مؤثر پشتوانه مطالعه عمیق و شناخت دقیق دارد.
یکی از ضعف‌های جدی در حوزه آثار ناموفق رسانه‌ای فاصله داشتن از پشتوانه پژوهشی و نیازسنجی است، بدون شک اگر رسانه براساس نیازسنجی، نظرسنجی و پژوهش کند، می‌تواند ذائقه‌سازی کرده و ذائقه مخاطب را تغییر بدهد و در ذهن مخاطب تأثیرگذار باشد. بنابراین، نقش کتاب و خواندن و پژوهش قابل انکار نیست.
ایکنا – توسعه هوش مصنوعی در صنعت رسانه و پیشرفت تکنولوژی سبب تنوع در فرم مطالعه و کتابخوانی شده و در حال حاضر دسترسی به کتاب راحت شده و افراد به شکل تعاملی در فضای مجازی همراه هم کتاب می‌خوانند و در مورد آن صحبت می‌کنند، درواقع فرم فیزیکال کتابخوانی دستخوش تغییراتی شده است؛ این تغییرات را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
زارعی: گمان می‌شد با پیشرفت تکنولوژی، آمار مطالعه و کتابخوانی افزایش پیدا می‌کند، اما آمارها نشان می‌دهد، مطالعه افزایش پیدا نکرده است و تیراژ کتب نیز دستخوش تغییرات مثبت نشده و در سه سال اخیر، تیراژ کتاب‌ها کاهش پیدا کرده است که البته یکی از عوامل آن می‌تواند فضای مجازی باشد و بالارفتن 36 درصدی قیمت کتاب هم شامل آن می‌شود. البته نمی‌توان کمک‌های هوش مصنوعی و فضای مجازی مانند سهولت دسترسی و خوانش آسان را نادیده گرفت، اما در فرهنگ کتابخوانی به جریان اثرگذار تبدیل نشده است.
با پیشرفت تکنولوژی، نوعی از شتاب‌زدگی در تولید و خوانش متن برای مخاطب به‌وجود آمده است یعنی به‌خاطر انبوهی اطلاعات منتشر شده، مخاطب گمان می‌کند اگر روزانه شبکه‌های اجتماعی خود را رصد نکند، از اخبار و اطلاعات جا می‌ماند. بنابراین، خود به خود شتاب‌زدگی در خواندن ایجاد شده است، از سویی دیگر تولیدکنندگان محتوا برای حفظ مخاطب، باید تعداد پیام‌های روزانه خود را بالا نگه دارد که شتاب‌زدگی در تولید و مصرف محتوا به فرهنگ کتابخوانی آسیب می‌زند.
علت این امر آن است که بیشتر محتوای تولید شده در فضای مجازی داده‌های خبری هستند نه داده‌های اطلاعاتی؛ رویدادهای پشت سرهم که در جهان رقم می‌خورد را مرور می‌کنیم و سبب شده تا به اخبار اکتفا کنیم نه به دانش و آگاهی، بنابراین این امر درک معرفت اصیل را در انسان کاهش می‌دهد، به‌همین خاطر در سال‌های اخیر شاهد پدید آمدن نهضت آهستگی هستیم که توصیه به توقف و تأمل در موضوعات می‌کند.
نکته دیگر تفاوت بین خواندن نسخه فیزیکی کتاب و گوش کردن به پادکست کتاب است، آنچه که در کیفیت مطالعه نسخه فیزیکی کتاب اثرگذار است، کیفیت کاغذ و انتشارات آن است، اما عوامل مختلفی نیز کیفیت گوش کردن به کتاب الکترونیکی را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد، عواملی از سرعت اینترنت و دسترسی به آن، صدای گوینده، مهارت فن بیان، صدابرداری و تناسب موسیقی با ژانر کتاب مؤثر است. بنابراین، یک کتاب درجه یک و باکیفیت ممکن است با خوانش ناصحیح گوینده، زایل شود.
توکلیان: در دهه اخیر به‌ویژه دو سال اخیر، به اذعان کارشناسان و دیتاژورنالیست‌ها، در یک دقیقه، یک میلیون ساعت محتوا در رسانه‌های مختلف توزیع می‌شود که خود مخاطب تولیدکننده آن‌هاست، در چنین روزگاری، تولید محتوا در رسانه‌ها چندان عقلانیت‌محور پیش نمی‌رود.
استفاده از تکنولوژی و کاربردهای هوش مصنوعی در جهان امروز به امری ضروری تبدیل شده است و پای خود را به عرصه کتابخوانی نیز گشوده است و امروزه یکی از روش‌های خواندن برای کتابخوانان، پادکست‌ها و کتابخانه‌های صوتی هستند.
ایکنا – با تغییر فرم فیزیکال کتابخوانی و گسترش فضای مجازی شاهد بروز یک آسیب جدی هستیم آن هم تنزل پیدا کردن مطالعه و تورق یک کتاب 400 صفحه‌ای به خوانش 40 کلمه‌ای و دوسطری، آیا می‌توان بین دو سبک خواندن در فضای مجازی و مطالعه و تورق چند کلمه‌ای از یک کتاب تفاوت قائل شد؟
زارعی: در ابتدا باید بگوییم چه نوع مطالعه‌ای را تحسین می‌کنیم و کدام را آسیب می‌پنداریم؟ ممکن است بگوییم افراد در شبکه‌های اجتماعی هم پیام‌ها را می‌خوانند، اما آیا این خوانش صحیح است؟ خوانش فضای مجازی آسیب‌زاست زیرا گذراست و دانشی به مخاطب اضافه نمی‌کند.
در خوانش عمیق ممکن است در یک سطر کتاب روزها تأمل کنید، اما در خوانش فضای مجازی این‌گونه نیست، چون شما با سرعت عجیبی پست‌ها، استوری‌ها و پیام‌های شبکه‌های اجتماعی را پشت سر می‌گذارید و تنها سطحی آن را نگاه می‌کنید، انبوه اطلاعات، فرصت تأمل کردن را از شما می‌گیرد. از سویی دیگر سطحی‌نگری و کم‌مایه‌گی در مخاطب ایجاد شده که قدرت تحلیل و استدلال را تقلیل داده است. رجوع به دانش عمیق کتاب‌ها می‌تواند این آسیب‌ها را کاهش بدهد.
آقای مختارپور، دبیرکل پیشین نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور از شیخ محمد اشراقی کاشمری نقل می‌کردند که «مطالعه، طلوع آدمی در کتاب و طلوع کتاب در جان آدمی است» همچنین مولوی درباره خواندن می‌گوید: «چیست آدمی جز خبر در اندرون/ هرکه را افزون خبر جانش فزون» منظور از خبر در شعر مولوی قطعاً با آنچه که روزانه در شبکه‌های اجتماهی می‌خوانیم متفاوت است.
بنابراین، هر نوع اطلاعات و داده‌ای که به دانش و اطلاعات انسان اضافه کند، مطالعه است که ممکن است در قالب یک پادکست، نسخه فیزیکی کتاب و کتاب غیرچاپی باشد، بنابراین سایر فرمت‌های رسانه‌ای کتاب می‌تواند به مطالعه عمیق و کتابخوانی کمک کند اگر استانداردهای لازم را رعایت کرده باشند.
توکلیان: پیمایش‌های جدید، بین مطالعه و خواندن تفاوت جدی قائل شدند. سند ملی «خواندن و ترویج مطالعه مفید» در اواخر اسفندماه سال گذشته و در زمان حیات آیت‌الله رئیسی ابلاغ شد و براساس آن، ریاست کارگروه نظارت و ارزیابی با وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی و دبیرکل نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور جانشین اوست و دبیرخانه دائمی کارگروه هم در همین نهاد مستقر خواهد بود. دبیر کارگروه نیز که توسط جانشین رئیس کارگروه تعیین می‌شود، مسئولیت پیگیری و اجرای مصوبات کارگروه را برعهده دارد.
باتوجه به گسترش شبکه‌ها و پلتفرم‌های اجتماعی و فضای رسانه‌ای نوپدید، امروزه اکثر مخاطبان، اطلاعات و اخبار به‌روز را از طریق این رسانه‌ها دریافت می‌کنند و موضوع نسخه غیرفیزیکی کتاب مطرح شده است. درواقع برخی تعبیر می‌کنند اگر به نسخه فیزیکی کتاب دسترسی نداشته باشیم، آیا معنای خواندن می‌شود یا خیر؟ برای پاسخ به این پرسش باید به سند ملی خواندن و مطالعه مفید مراجعه کنیم که بر این باور است، خواندن تنها متن فیزیکی کتاب نیست و تصویر و تابلوها هم به‌معنای خواندن است، بنابراین فضای کتب الکترونیکی هم امکان خواندن را فراهم می‌کند.
قطعاً بین خواندن و مطالعه تفاوت وجود دارد و می‌توان گفت اگر فضای جدید به‌وجود آمده توسط هوش مصنوعی مانند کتابخانه صوتی، بتواند در کتابخوانان برانگیختگی ایجاد بکند و آن‌ها را به سمت منبع قرائت پیام و مطالعه عمیق‌تر برساند، خواندن به‌وسیله شنیدن به مطالعه عمیق تبدیل می‌شود در غیر این صورت تأثیرگذار نیست.
ایکنا – در پایان اگر پیشنهادی در حوزه ترویج فرهنگ مطالعه در رسانه دارید، بفرمایید.
زارعی: حرکت رسانه‌ای خبرگزاری ایکنا در راستای برگزاری این نشست قابل تحسین است و می‌تواند از ظرفیت‌های شهر قم مانند نهاد کتابخانه‌های عمومی استان، انجمن کتابداری قم، اساتید رشته کتابداری در دانشگاه پیام نور، علمی و کاربردی و دانشگاه قم برای برگزاری نشست‌های مشترک و تخصصی بهره‌مند شوند.
توکلیان: درباره اهمیت کتابخوانی می‌توان گفت که مقام معظم رهبری کتابخوانی را نه یک وظیفه ملی بلکه واجب دینی می‌دانند، بنابراین رسانه‌ها به‌عنوان همیاران کتاب و دغدغه‌مندان این حوه نباید سخن گفتن از این موضوع را تنها به یک روز و هفته کتاب خلاصه کنند بلکه در طول سال و ماه با کارشناسان و متخصصان این حوزه به گفت‌وگو بنشیند و تولیدمحتوای ارزشمند در این حوزه داشته باشند.
در نهاد کتابخانه‌های عمومی در راستای ترویج فرهنگ کتابخوانی، کتابخانه‌های مرکزی راه‌اندازی شده‌اند که 60 نوع خدمت برای پیونددن علاقه‌مندان با کتاب ارائه می‌دهند و میزان ساعات مطالعه افراد در کتابخانه‌ها را افزایش می‌دهند.
خبرگزاری ایکنا می‌تواند با برگزاری نشست‌های تخصصی در حوزه کتابخوانی آغازگر پویش‌های پژوهشی و علمی در این عرصه باشد.
تهیه و تنظیم از محدثه نعیمی‌فرد
ویدئو از حانیه‌سادات حسینی‌کیا
انتهای پیام
