انعکاس واقعه مباهله در ادبیات فارسی

توصیف روز مباهله و بیان فضایل اهل بیت پیامبر(ص) در شعر فارسی نیز آمده است، از این‌رو خبرنگار ایکنا از قم به سراغ حسین پریزاد، پژوهشگر ادبیات فارسی رفته تا در این خصوص اطلاعات بیشتری کسب کند که این گفت‌وگو در ادامه می‌آید:

 

 

در رابطه با اینکه واقعه مباهله در ادبیات فارسی چه انعکاسی داشت، قبل‌ از هر چیز ما باید توجه کنیم که بسیاری از اشعار شعرای ما و دیوان‌های آن‌ها به‌ویژه شعرای شیعی و منقبت‌سرا در طول تاریخ نابود شده و بسیاری از آن‌ها به‌صورت عمدی از بین‌ رفته، زیرا حکومت‌های غیرشیعی تمایل نداشته‌اند مناقب و فضائل اهل‌ بیت(ع) به‌ویژه فضائل امیرالمؤمنین(ع) منتشر شود. ولی باز هم ما مشاهده می‌کنیم که در همان ابتدای تکوین شعر فارسی تا الان همواره مباهله در اشعار شاعران آمده‌ است.

 

شعر فارسی در قرن سه و چهار تکوین پیدا می‌کند و ما از همان زمان شاعرانی را سراغ داریم که به قضیه مباهله در اشعار خود اشاره کرده‌اند و در تمام ادوار و سبک‌های شعر فارسی ما شعرایی را داریم که به قضیه مباهله در شعر خود پرداخته‌اند.

 

معروف‌ترین سبک‌های شعر فارسی، ابتدا سبک خراسانی است و پس‌ از آن سبک عراقی و سپس سبک هندی است. بعد از آن ما یک دوره بازگشت را داریم و در دوران معاصر هم نمی‌توانیم بگوییم در شعر فارسی غلبه با کدام سبک دارد. زیرا در میان شاعران معاصر هم طرفداران سبک خراسانی، هم عراقی، هم هندی و هم شعر نو را سراغ داریم. سبک خراسانی دارای ویژگی‌های خاص خود است؛ مثلاً توصیفات طبیعی و استفاده از الفاظ فارسی سره. در همین سبک شاعرانی وجود داشتند که به قضیه مباهله اشاره دارند، مثلاً کسایی مروزی در شعر معروف خود به آیه‌ مباهله اشاره دارد:

 

فهم کن گر مؤمنی فضل امیرالمؤمنین                           فضل حیدر، شیر یزدان، مرتضای پاکدین...

«قل تعالوا ندع» بر خوان، ور ندانی گوش دار                 لعنت یزدان ببین از «نبتهل تا کاذبین»

 

چون که منقبت خاص علوی در آیه مباهله اتحاد جان و وحدت نفسانی رسول خدا و امام علی است، شاعرانی که به این عنصر توجه داشته‌اند غالباً مقصودشان اشاره به آیه مباهله بوده است که در اواخر دوره سبک خراسانی می‌توانیم از سنایی غزنوی یاد کنیم.

 

سبک عراقی در واقع از حیث جغرافیایی اشاره به عراق عجم دارد. یعنی مناطق نیمه غربی ایران کنونی از کرمانشاه و همدان و ری گرفته تا قم و اصفهان و شیراز. البته به علت سلطه چندین قرنه این سبک بر تاریخ ادبیات ما، اکثر شعرای دیگر مناطق فارسی‌زبان نیز به همین سبک شعر می‌گفته‌اند و مضامین و تعابیر اسلامی در این سبک افزون‌تر از سبک خراسانی است. بنابراین انتظار می‌رود اشاره به واقعه مباهله در این سبک بیشتر باشد ولی به علت جنگ‌ها و ناامنی‌ها در نقاط ایران در اواخر عصر سلجوقی و سپس حمله مغول، بسیاری از اشعار شعرا از بین رفته است، در عین حال شاعرانی چون ملاحسن کاشی، عطار، شاه نعمت‌الله ولی کرمانی و... در اشعار خود به مباهله اشاره کرده‌اند.

 

 

خصویت ویژه سبک هندی، استفاده از تعابیر محسوس و قابل مشاهده و ارتباط آن با یک مطلب معقول و اندیشیدنی است. به اصطلاح آن را تشبیه معقول به محسوس  یا همان اسلوب معادله می‌گویند.

 

از این‌رو در شعر، این سبک به‌صورت مستقیم مضامین دینی، جز مطالب اخلاقی کاهش می‌یابد، ولی به سبب اینکه ظهور مقدمات این سبک مثل مکتب واسوخت و وقوع با ظهور صفویه همراه است، شعر مذهبی با رنگ شیعی در این دوره رشد چشمگیری دارد و در شعر شعرای ابتدای این سبک مانند محتشم و وحشی و اهلی تا شاعران بعدی مانند شفایی، صائب، فیض و فیاض و نهایتاً شعرای متأخر این سبک همچون حزین لاهیجی به مباهله اشاراتی صورت گرفته است.

 

 

پیچیدگی مضمون‌یابی‌های سبک هندی آن را به افول کشاند و بعد دوره بازگشت روی داد. اما در دوران معاصر نمی‌توانیم از غلبه هیچ سبکی یاد کنیم. از این جهت در دوره معاصر از همه سبک‌های شعر فارسی نماینده سراغ داریم به علاوه ظهور شعر نو. در میان شعرای امروزین اعم از شاعران مرد یا بانوان شاعر، مضامین پرداختی دینی فراوان است و اتفاقاً می‌بینیم که حجم یادکرد واقعه مباهله در نیم قرن اخیر به تنهایی چند برابر یادکرد مباهله در تمام 12 قرن پیشین شعر فارسی است.

 

یکی از دلایل این امر نیز افزایش تعداد شاعران و نیز وجود برنامه‌هایی مانند همایش‌های شعر دینی است. از این‌رو شما با قطعات مستقل خاصی که واقعه مباهله را به نظم کشیده‌اند مواجه می‌شوید. چنانکه یادکرد مکرر واقعه مباهله در لابلای اشعار منقبتی توسط شاعران یا مداحانی که طبع شعر نیز دارند مانند استاد سازگار و استاد انسانی، امری روشن است. بنابراین مباهله در شعر فارسی معاصر ملموس است و چند کتاب مستقل درباره پرداخت شاعران روزگار کنونی به مباهله منتشر شده است.

 

 

هرگز، چون اولاً شاعر می‌تواند یک واقعه و حادثه و اتفاق را با بیان‌های مختلف تصویرگری کند. دوم اینکه وقایع دینی ما که مرتبط با اهل بیت(ع) است دارای وجوه متعدد است و انسان نباید در بند فقدان مضمون باشد. به همین سبب می‌توان باز هم درباره مباهله سرود و شعر ساخت و نکته یافت و مضمون پرداخت. فارغ از اجر اخروی که برای سرایش اشعار درباره اهل بیت(ع) وجود دارد، اعتقاد ما این است که شخص برخوردار از نعمت شاعری حتماً باید بخشی از این نعمت را درباره اولیای الهی صرف کند.

 

بنده هم از توجه و عنایت خبرگزاری ارجمند ایکنا به ادبیات دینی و شعر آیینی سپاسگزاری می‌کنم.