ضرورت‌های اصول توسعه حرم بانوی کرامت + فیلم

فضاهای ورودی در اماکن مقدس که زائر به شوق زیارت و به‌منظور برطرف‌شدن حاجات خود وارد آنجا ‌می‌شود، دارای کیفیت‌هایی مبتنی بر آداب زیارت است که به آن‌ها سلسله‌ مراتب تشرف گفته می‌شود. پژوهش‌های متعددی درباره ضرورت وجود و کیفیت‌ سلسله‌ای از فضاهای متوالی درباره ورودی اماکن مقدس ایران به انجام رسیده، اما نسبت به تأثیر این سلسله‌ مراتب در ادراک مخاطب (زائر یا سیاح) پژوهش‌های اندکی صورت گرفته است. بررسی‌های این پژوهش نشان می‌دهد حرم حضرت معصومه(س) در دوره صفوی و قاجار دارای سلسله‌ مراتب تشرف بوده است که در طول این دوران در حال تغییر مداوم بوده و نسبت به زمان حاضر نیز متفاوت بوده است.

در همین راستا محمد رضایی‌ندوشن، استاد گروه معماری دانشگاه یزد، در گفت‌وگو با ایکنا از قم درباره چرایی پژوهش خویش درخصوص بررسی تاریخ شهرسازی و معماری قم گفت: این موضوع برای من که یک پژوهشگر و محقق هستم ناشناخته بود و حتی اساتید نیز با انتخاب این موضوع موافق نبودند به این دلیل که در تصورات؛ شهر قم جزو شهر‌های تاریخی محسوب نمی‌شود و آنچنان تاریخ شفاف و غنی مانند سایر شهر‌های تاریخی ایران ندارد و یکی از مهم‌ترین دلایل برای نوشتن این مقاله محجور بودن تاریخ شهر قم و اهمیت معماری این شهر با وجود حرم حضرت معصومه(س) است و در حین گردآوری تحقیقات به تاریخی بودن شهر قم نیز پی بردیم.

وی افزود: حرم حضرت معصومه(س) یک مکان مذهبی و زیارتی است که برای مردم ایران و مردم قم یک پناهگاه، مرجع و حرم امن اهل بیت(ع) است و زمانی که مردم با مشکلی روبه‌رو می‌شوند به این فضای دوست‌داشتنی می‌آیند و این احساس امنیت برای همه شناخته شده و بسیار حائز اهمیت است و اگر بخواهیم به بخش‌هایی از حرم که برای مردم ناشناخته است بپردازیم باید به شکل گرفتن اولین بنا‌ها و مقبره‌ها پس از تقریباً ۲۰۰ سال از فوت حضرت معصومه(س) اشاره کنیم. 

تاریخ معماری حرم حضرت معصومه(س)

رضایی‌ندوشن درباره تاریخ معماری حرم بیان کرد: از زمان قدیم تاکنون می‌توان انواع ساختار و سبک‌های معماری ایرانی را در حرم مشاهده کرد مانند بنای گنبدخانه که پایه‌های سلجوقی دارد و به قرن چهارم بر‌می‌گردد و آثار دیگر که به دوره ایلخانی نیز می‌رسد تا صحن عتیق و اتابکی که به ترتیب معماری دوره صفوی و قاجار را در برمی‌گیرد و حتی شاهان و اقوام نزدیک شاهان در حرم مقبره دارند و به‌خاطر ارادت شیعیان و قمی‌ها دومین حرم ما در ایران بعد از امام رضا(ع) سعی کردند نهایت آرایه‌ها، تزئینات و تناسبات را در حرم اجرا کنند که حرم حضرت معصومه(س) یکی از نمونه‌های اعلای معماری اسلامی ایرانی است.

وی به تاریخ شهر قم و اهمیت وجود حرم در امنیت این شهر اشاره کرد و گفت: آثار باستانی به‌دست آمده در محله لب‌چال استان به ۴ هزار سال پیش بازمی‌گردد و در حاشیه همین محله قدیمی، یکی از جذابیت‌های شهر خانه‌ای است که حضرت معصومه(س) از دوره بیماری تا فوت در آنجا مستقر بودند و مردم قم به‌خاطر احترام به حضرت این خانه را همچنان حفظ کردند؛ همیشه یک تقابلی میان قمی‌ها با حاکمان وجود داشته به این دلیل که آنها از ابتدا شیعه بودند و اکثر حاکمان آن دوره اهل تسنن بودند.

رضایی‌ندوشن ادامه داد: شاهان صفوی به دلیل ارادتشان به اهل‌ بیت(ع) و نزدیکی شهر قم به پایتخت صفوی بازسازی‎های بسیاری در حرم اجرا کردند و چهار صحن به حرم در آن دوران اضافه شد؛ قم در دوره‌های متفاوت تاریخی، بار‌ها با خاک یکسان می‌شود، یکی از این دوران در انتهای سلسله صفوی و در قائله افغان‌ها رقم می‌خورد که بعد از این حمله جمعیت شهر به ۵۰ نفر می‌رسد و شهر ویران می‌شود ولی حرم حضرت معصومه(س) عاملی است که باعث کوتاه‌شدن دوره ویرانی‌ها نسبت به سایر شهر‌ها می‌شود.

بنّای قمی و رعایت اصول معماری ایرانی _ اسلامی در ساخت حرم 

وی با اشاره به یک معمار معاصر و آثارش ابراز کرد: ما نام و نشانی از معماران و هنرمندانی که در دوره‌های متفاوت به بازسازی حرم حضرت معصومه(س) مشغول بودند نداریم، ولی از یک فرد بسیار شاخص در دوره معاصر به‌نام «حسن، بنّای قمی» یاد شده که آثار بی‌نظیری از خود به‌جا گذاشته است مانند تیمچه بزرگ قم که یک اثر معماری و مهندسی فوق‌العاده است، امامزاده حمزه یا شاه حمزه در خیابان آذر که این استاد در ابداع گنبد و گلدسته بسیار عالی عمل کرده و پل علیخانی که تا سال ۱۳۵۸ باقی بود، اما در سیل بخشی از آن آسیب دید و به دلیل عدم نگهداری این اثر به‌طور کامل تخریب شد.

رضایی‌ندوشن ادامه داد: استاد حسن، بنّای قمی در بازسازی حرم نیز نقش مؤثری داشته و باید گفت ایشان احاطه عجیبی به فنون معماری و مهندسی داشته و یکی از بهترین آثار ایشان صحن اتابکی است که از لحاظ نسبت و تناسبی که با حرم دوره صفوی دارد و حتی نوع ورود به حرم بسیار عالی است؛ با این حساب می‌توانیم بگوییم شاخص‌ترین معمار دوره قاجار استاد «حسن بنّا» است که به دلیل قمی بودنشان در میان افراد هم‌دوره خود محجور ماند.

وی به تغییر نگاه‌ها از زمان پهلوی تاکنون، تصریح کرد: اصول معماری ایرانی اسلامی از قدیم وجود داشته و وجود خانه‌ها و بازار‌ها به سبک‌های آن دوره گواه این موضوع است و براساس مستندات تاریخی مکان‌های اضافه شده یا کاسته شده از حرم و اطراف آن از دوره قاجار به بعد اصول‌مند و مبتنی بر آداب زیارت و تشرف اجرا شده است و این نگاه عمیق به آرامی با شروع دوره مدرن از زمان پهلوی به سمت غرب هدایت می‌شود.

رضایی تصریح کرد: اشتباه دیگری که اکنون در حال رخ‌دادن است تغییر نگاه از سمت غرب به شرق است و به الگو‌های غلطی مانند سبک معماری در مکه و مدینه یا معماری وهابی تبدیل می‌شود که با حذف کامل تاریخ سعی در ایجاد بنا‌های بزرگ و سلطنتی را دارند و نوعی توسعه ناهمگون را ایجاد کرده است. ایران با وجود تاریخ معماری قوی می‌تواند الگوی توسعه خود را در زمان حال بهبود ببخشد. 

اصول توسعه حرم بانوی کرامت احترام به زائر است

وی با اشاره به کم و کاستی‌ها در الگوی توسعه امروزی حرم بانوی کرامت، بیان کرد: ملاحظه می‌‎کنید با وجود تلاش‌ها، توسعه و بازسازی‌های ایجاد شده فضای کافی برای انجام مراسمی مانند نیمه شعبان و شب‌های قدر وجود ندارد و مقاله «سیر تحول حرم حضرت معصومه(س) با تأکید بر سلسله‌ مراتب ورود (تشرف) از دوره صفوی تا دوره قاجار» به افرادی که در توسعه حرم تصمیم‌گیرنده هستند بسیار کمک خواهد کرد.

رضایی درباره سلسله آداب تشرف به حرم در گذشته، اضافه کرد: اصول توسعه در دوران متاخر که صفوی تا قاجار یا دوره سنت را در برمی‌گیرد با احترام به حرم و زائر همراه بوده در این دوره یک زائر سه مرحله را برای زیارت طی می‌کرد؛ آداب خارج از شهر، داخل شهر و داخل حرم؛ برای نمونه وقتی مسافر یا زائر به شهر نزدیک می‌شد بر روی تپه‌های مشرف به حرم که به تپه سلام‌گاه شهرت داشت سلام می‌داد.

این استاد دانشگاه یزد با انتقاد از نگاه سوداگرانه امروز در ساخت و سازهای شهر قم، گفت: همه زیبایی معماری قدیم قم این است که همه شهر از دروازه ورودی گرفته تا حرم مطهر در جهت تسهیل ورود و تشرف به حرم لحاظ می‌شده و در همه عکس‌ها و گراورهای باقی‌مانده از جهانگردان مشهور، بنا و گنبد حرم فاطمه معصومه(س) کاملاً مشهود است.

وی ادامه داد: در داخل شهر کریدور‌هایی که به سمت حرم وجود داشت نیز مکانی برای سلام‌دادن بود مانند بازار سلام‌گاه که در چهارراه بازار فعلی وجود داشته و تخریب شده محل سلام و احترام کسبه بود و در آخر فضای حرم که شامل وروردی‌های متعدد می‌شود این باور و احساس معنویت و تقدس را در زائر ایجاد می‌کند.

این استاد دانشگاه یزد اظهار کرد: بسیاری از نقاط عطف سلسله‌ مراتب تشرف به شهر قم، اکنون عموماً از بین رفته‌اند. بسیاری از مکان‌ها مانند تپه‌سلام، مهمانسرای حضرت معصومه(س)، پل‌ها و دروازه‌ها، خیابان بالا، راسته‌ اصلی بازار قم و بازار سلامگاه در روند توسعه‌ شهری از بین رفته‌اند که موجب خدشه‌دار شدن هویت مذهبی و زیارتی شهر قم شده است. همچنان گنبد مطلای حضرت معصومه(س) به شکل یک نقطه‌ نورانی از ارتفاعات منظریه دیده می‌شود که متأسفانه وجود این پدیده برای همگان ناشناخته است که در طراحی اتوبان قم تهران و بازسازی‌های جاده قدیم قم ـ تهران توجهی به آن نشده است.

رضایی‌ندوشن افزود: امیدوارم این نگاه در توسعه‌سازی‌های آینده حرم دیده شود و الگو‌های غلطی که در سبک معماری‌ها دیده می‌شود رواج پیدا نکند؛ ما دارای یک اصالت معماری ایرانی  ـ اسلامی هستیم و استان قم پرچم‌دار تشیع و مذهب شیعه بوده و وجود حرم حضرت معصومه(س) برای شیعیان یک افتخار است.

وی در پایان گفت: البته الگوی توسعه در پیش‌گرفته شده نسبت به سایر شهر‌ها مانند مشهد و شیراز بهتر عمل کرده؛ عواملی مثل حفظ بافت اطراف حرم، حفظ الگوی مبتنی بر زائر پیاده، پیاده‌راه کردن معابر حرم و حذف سواره، ازدحام و آلودگی‌ها فضا را متمدن کرده و بهبود بخشیده و با انسجام و تعامل بین حرم و اطراف آن این الگوی توسعه موفق‌تر از قبل خواهد بود.

گفت‌وگو و فیلم از حانیه‌سادات حسینی‌کیا