گزارشی از نشست علمی روش‌شناسی لغوی «اسماعیل بن حماد جوهری»

به گزارش ایکنا از قم، موسسه فرهنگی قرآن و عترت سیدمرتضی در ادامه برگزاری سلسه نشست‌های علمی سید مرتضی، نشست علمی (روش‌شناسی لغوی «اسماعیل بن حماد جوهری» و کاربرد نگاشته‌های او در پژوهش‌های قرآنی و حدیثی) با همکاری مجموعه علمی ابن‌سکیت اهوازی  برگزار کرد.

این نشست علمی که در مدرسه عالی امام حسین(ع) برگزار گردید، حجت‌الاسلام والمسلمین محمدمهدی احسانی‌فر مدرس و پژوهشگر حوزه علمیه قم و مدیر مسئول فصلنامه دانش‌ها و آموزه‌های قرآن و حدیث در موضوع مزبور ارائه سخن کردند و احمد براریان دبیری این نشست را برعهده داشتند.

گزارش این محفل علمی به شرح ذیل ارائه می‌شود:

روش شناسی لغویان از جمله مباحث مهمی است که ذیل دانش فقه اللغة مورد بررسی قرار می‌گیرد تا به کمک این مباحث، شیوه مناسبی برای بهره‌گیری از آثار لغویان در اجتهاد لغوی، با توجه به نقاط ضعف و قوت و اهداف آن‌ها به دست آید.

حجت‌الاسلام والمسلمین احسانی‌فر، مدیر مسئول فصلنامه دانش‌ها و آموزه‌های قرآن و حدیث مطالب خود را در چهار بخش کلی ارائه کردند.

گزارش مباحث این نشست براساس همین چهار بخش ارائه خواهد شد:

۱- اطلاعات هویتی

جوهری که نام کامل او «ابو نصر اسماعیل بن حماد الجوهری» است در سال 332 در فاریاب به دنیا آمد و دوران کودکی و نوجوانی را در همان شهر سپری کرد. وی در آخر عمر، خیالاتی شد و همین موجب مرگ وی گشت. او در سال 398 در شهر نیشابور به سن 66 سالگی درگذشت.

اگر چه در میان دانشمندان علوم دیگر افرادی با نام «جوهری» وجود داشته‌اند اما در میان لغویان هیچ جوهری دیگری وجود ندارد. او از لحاظ نژادی، ترکِ ایرانی به حساب می‌آيد چرا که اهل فاریاب در ایران بزرگ قدیم است و فاریاب در منطقه ماوراء النهر سابق واقع شده که امروزه جزو قزاقستان است و اهالی این منطقه در آن زمان از اقوام ترک بوده‌اند. بنابراین او نژادی غیر عرب داشته و در محیطی غیر عربی رشد کرده است و به همین جهت نمی‌توان از او توقع داشت که به صورت قومی و منطقه ای با زبان عربی اصیل آشنا باشد.

۲- سوابق علمی

او ابتدا در فاراب تحصیل کرد و سپس به عراق رفت. نخستین استاد جوهری دایی او «ابو ابراهیم بن اسحاق فارابی» (م350ق) بود که نویسنده کتابهای ادبی مختلفی از جمله «دیوان الادب» است. جوهری پس از آموختن «دیوان الادب» به عراق رفت و شاگرد «ابوسعید سیرافی» (م368ق) شارح «الکتاب» سیبویه و «ابو علی فارسی» (م377ق) ادیب بزرگ و نظریه پرداز علم اللغة و نویسنده آثار متعدّد ادبی و قرآنی شد. با توجه به رشته‌های تخصّصی استادان وی و نیز آثار جوهری، می‌توان زمینه‌های تحصیل وی را به ترتیب اولویت چنین برشمرد: لغت، عروض، صرف و نحو، خوشنویسی، علوم قرآن.

در مورد شاگردان او اطلاعات زیادی در دست نیست اما از مهمترین شاگردان او می.توان افراد زیر را نام برد:

۱- ابو علی حسن بن علی دامغانی: بزرگ دامغان و نویسنده آن دیار که از جوهری، لغت آموخت.

۲- ابومنصور عبد الرحیم بن محمّد بیشکی (م453ق): از بزرگان و عالمان نیشابور که از جوهری لغت آموخت و اجازه تدریس «الصحاح» را گرفت.

۳- ابو محمّد اسماعیل بن محمّد بن عبدوس الدهان النیشابوری: ادیب و شاعر توانمند و ثروتمند که ثروتش را در راه ادبیات هزینه کرد.

او در طول عمرش سفرهایی داشته است که مهمترین آن‌ها، سفر به عراق برای تحصیل، سفر به شام برای حضور در اهل بادیه و یادگیری لسان اهل بادیه و سفر به حجاز برای حضور در قبایل باقی مانده از مضر و ربیعه و یادگیری لسان آنها می‌باشد. علاوه بر این موارد او برای تدریس ادبیات عرب سفرهایی به دامغان و نیشابور نیز داشته است.

او در بازگشت از حجاز به سمت خراسان، در دامغان مورد استقبال ابو علی حسن بن علی دامغانی، بزرگ و عالِم آن شهر قرار گرفت و ابو علی مدّتی میزبانی جوهری را بر عهده داشت.

در نیشابور نیز، ابومنصور بیشکی که از عالمان شهر بود، میزبانی جوهری را بر عهده گرفت. همچنین لازم به ذکر است که او در دوره ای که نیشابور مرکز ادب و قرآن و حدیث بود وارد این شهر شده و کرسی تدریس گذاشت در حالی که نیشابور در آن زمان محل زندگی ادیبان مشهوری چون ابوبکر خوارزمی (م383ق) ادیب بزرگ و نویسنده آثار متعدد ادبی از جمله «الرسائل» و بدیع‌ الزمان همدانی (م398ق) ادیب بزرگ و مبدع مقامه نویسی بود.

مهم‌ترین آثار او عبارتند از: عروض الورقة (کتابی کوچک در علم عروض که با ادبیاتی آسان و نسبتا آموزشی تالیف شده است)، دیوان اشعار (بخشی از اشعار او اکنون موجود است)، المقدمه فی النحو (این کتاب به دست ما نرسیده است)، تاج اللغة و صحاح العربیة (این کتاب بزرگترین و مهم‌ترین کتاب جوهری است)

جوهری تمام کتاب صحاح را به خط خودش نوشته و تدریس نمود. این اثر، بلافاصله پس از انتشار مورد تدریس و استنساخات متعدد قرار گرفت و نخستین کتاب پرمراجعه لغوی در جهان اسلام شد و به همین جهت عالمان لغت از این اثر، بسیار نقل کرده‌اند به ویژه ابن منظور در لسان العرب و فیروزآبادی در القاموس المحیط. دیگر آن که این کتاب جزو پرپیرامون‌ترین کتاب‌های لغت است که تلخیص‌ها، تعلیقات، شروح، ماخوذات و نقدهای بسیاری بر آن نگاشته شده است. جالب آن که با وجود مرسوم نبودن ترجمه فرهنگهای لغوی، این کتاب به دو زبان فارسی و ترکی ترجمه شده است.

در مورد تخصص او نیز هیچ اختلافی وجود ندارد. سیوطی، الصحاح را دقیق ترین نگاشته لغوی دانسته است و قفطی (م624ق) صاحب «اِنباه الرواة»، هوش جوهری را ستوده و وی را از شگفتی های عالَم می شمرد. میزان تخصص او در علوم ادبی به حدی بود که توانست عربی فصیح را به لغت اهل حجاز و قبایل مضر و ربیعه، سخن بگوید و دانش عروض را که خلیل بن احمد فراهیدی (م1175ق) اوزان آن را تالیف کرده بود تکمیل نماید. همچنین تخصّص وی در لغت، چنان مورد توجه قرار گرفت که کتابش فراگیر شد و جزو منابع لغت معتبر به حساب آمد.

قوت علمی او نیز از آنجا مشخص می‌شود که دیدگاه‌های وی، پس از او تبدیل به دیدگاه مشهور در لغت شده است.

۳- اطلاعات مذهبی

درباره مذهب وی اطلاع دقیقی وجود ندارد اما نکات زیر در ارتباط با این مسئله قابل توجه است:

۱- نسخه‌های الصحاح و نیز نسخه های عروض الورقة با صلوات شیعی آغاز می شود اما تحیت‌های وی در میانه کتاب از قبیل تحیت‌های اهل سنت است.

۲- حضور و تدریس او در نیشابور که آن روز تحت سلطه حکومت سنّی سامانی قرار داشت، قرینه‌ای بر سنّی بودن وی است؛ زیرا همزمان، وی می‌توانست به مناطق تحت حکومت آل بویه، سفر کند. البته حکومت سامانیان با شیعیان رفتار مناسبی داشت و ممکن است حضور او در خراسان به خاطر نزدیکی و حب به وطن بوده باشد.

۳- هیچ گزارشی مبنی بر ارتباط وی با حکومت، در دست نیست.

۴- او ذیل واژه‌های خاص مثل «ولی» و «رفض» و... هیچ نشانه‌ای دال بر سنّی یا شیعه بودن خویش بر جای نگذاشته است.

بنابراین با توجه به شواهد و قرائن موجود نتیجه‌گیری در خصوص مذهب او دشوار است.

۴-) ویژگی‌های علمی

روش پرداخت او به مراتب معنا به این صورت است که معمولا معنای مادّه را به صورت تحلیلی ذکر می کند و سپس به معانی استعمالی اشاره نموده و آن را بر مشتقات مختلف مستعمَل، تطبیق می کند و در نهایت به مرادات جدّی با ذکر استشهادات شعری و ... می پردازد.

جوهری در این کتاب به استعمالات عام می پردازد و بنایی بر پرداختن به استعمالات خاص یا مصطلحات ندارد؛ هرچند که گاهی برخی از مصطلحات را ذکر کرده و معنا می کند. وی همچنین به ندرت به ویژگی های استعمال همچون مجاز، فرهنگ استعمال یا تطور معنا توجه می کند اما استعمالات ویژه را مورد توجه قرار داده موارد متعددی از این قبیل استعمالات را در کتابش آورده است. جوهری گاهی نیز به لهجه ها پرداخته است ولی ملتزم به این کار نیست.

یکی از ویژگی‌های خاص او نوآوری های بسیاری است که در معناکردن واژگان دارد. او در تحلیل بسیاری از واژگان ، بیانی نو آورده که پیش از وی سابقه نداشته. این بیانات او به پشتوانه مستنداتش برای فهم بیشتر و بهترِ متون قرآنی و حدیثی، کارگشاست. روش جوهری در تحلیل داده‌ها به این صورت است که ابتدا سماع کرده و سپس از روی آن، قاعده سازی می‌کند و برای قواعدش، نمونه‌های واقعی دیگری می‌آورد. نکته قابل توجه دیگر در مورد او این است که او اهل قیاس لغوی نیست.

منابعی که جوهری از آنها برای کشف لغت بهره گرفته است عبارتند از:

۱- فیش‌های لغوی که در حین حضور در میان قبایل بدوی عراق، شام و حجاز، آنها را گردآوری کرد

۲- کتابهای پیشین به ویژه کتابهای العین، جمهرة اللغة و نگاشته‌های ابوزید انصاری، ابوعمرو شیبانی، اصمعی، ابوعبید قاسم بن سلام و ابن ‌سکیت.

۳- استفاده اندک از قرآن و حدیث به عنوان شاهدی بر تحلیل لغوی.

روش جوهری در چینش کتاب به این صورت است اولا که ملاک چينش كلمات را حروف معجم قرار داده نه مخارج حروف و ثانیا در چينش كلمات در ابواب، لام الفعل را به خاطر کمتر بودن تغییرات در آن ملاك كار قرار داده و ثالثا فصول هر باب را بر اساس فاء الفعل آورده است. این روش پس از او مورد استقبال و اتباع بسیاری از لغویان قرار گرفت که از جمله آنها میتوان افرادی همچون: فيروزآبادي در القاموس، ابن منظور در لسان العرب، صغاني في التكملة و الذيل و الصلة، طریحی در مجمع البحرين، زبیدی در تاج العروس و ... را نام برد.

در نهایت ویژگی‌ها و مزایای صحاح از قرار زیر است:

1. اشاره به گونه های لغات: شامل ضعيف، منكر، متروك، رديء، مذموم، نادر، مفرد، معرّب، مولَد، اضداد.
2. اشاره به مسائل دقيق صرفی و نحوی و توجه به دقایق لغوی

در خصوص معایب آن نیز میتوان موارد زیر را برشمرد:

۱. گاهی قول يك لغوي به ديگری نسبت داده شده و یا در نقل قول از عالمان، دقت کافی نشده است.

۲. گاهی روایتی به معصوم نسب داده شده که سخن غیر معصوم است و بالعکس.

در مورد مکتب ادبی او میتوان گفت که قاعده مندی مکتب بصره و جزئی نگری مکتب کوفه در او جمع شده است. هرچند نویسنده، شاگرد پیروان مکتب بصره بوده ولی خود را از جناج بندی‌های علمی به دور داشته و از قوّت های هر دو گروه، بهره گرفته است. ولی از حیث تمایل، میل وی به مکتب بصره بیشتر است.

کارویژه‌ای که برای مراجعه به صحاح قابل تعریف است، تکمیل تحلیلی کتاب العین است. العین به تنهایی توان افاده دقت های قرآنی و حدیثی را ندارد ولی با تحلیل های تکمیلی صحاح، می‌توان به بسیاری از این دقت‌ها دست یافت. نمونه آن در لغات «حکم»، «سفه» «عرف» قابل مشاهده است.

از مجموعه مطالبی که مطرح شد می‌توان موارد زیر را در خصوص کاربرد این کتاب در پژوهش‌های قرآنی و حدیثی نتیجه گرفت:

۱. بر اساس دیدگاهی که قدمای لغت و شعر را تا عصر متنبی (م354ق) می داند، جوهری در پایان این عصر و آغاز عصر متاخران در لغت و شعر قرار دارد؛ از این رو با کمی مسامحه می‌توان او را نیز متصل به قدمای لغت و شعر دانست.

۲. بر اساس فرضیه ارائه دهنده، تطور واژگان تا پیش از عصر رسانه‌های تُند، حدود 200 سال زمان می برد. بنابراین در قرن چهارم هنوز واژگان قرن دوم در بوادی، قابل دستیابی بود. از این رو استفاده از صحاح در لغت حدیث کاربرد بسیاری دارد.

۳. نزدیکی این دوره به عصر نزول قرآن، موجب می‌شود که استفاده از آن برای فهم واژگان قرآنی، کارآیی داشته باشد. به ویژه اینکه جوهری، حجاز یعنی محیط نزول قرآن و صدور برخی از احادیث را دیده و محیط عراق یعنی محیط صدور سایر احادیث را هم مشاهده کرده است.