تبیین 2 نظریه درباره رابطه ذات با اسماء و صفات خدا

به گزارش ایکنا، حجت‌الاسلام و المسلمین حسین هاشمی شاهرودی، استاد حوزه علمیه، چهارم خرداد ماه در نشست علمی «رابطه صفات و اسماء با ذات از دیدگاه فلسفه و عرفان اسلامی» که از سوی مجمع عالی حکمت اسلامی برگزار شد، گفت: یکی از دیدگاه‌ها در این زمینه این است که صفات حقیقی به خداوند در مرتبه ذات منتسب است که مدافعان این تفکر را گروه نفی اضافی می‌نامیم زیرا امام علی(ع) فرمودند: نفی صفات نفی اضافی است. ولی دیدگاه دیگری هم وجود دارد که در آثار ابن عربی و قونوی و امام خمینی شاهدیم که قائل به نفی مطلق و حقیقی هستند یعنی کلیه صفات را به خدا قابل انتساب نمی‌دانند.

وی افزود: قائلان به نفی اضافی می‌گویند صفات فعل، در مرتبه فعل است و ذات حق در مرحله ذات نمی‌تواند منتسب به این صفات باشد زیرا اگر بگوییم در درون ذات است باعث ترکیب و ترکب بودن خدا خواهد شد و اگر بگوییم آن هم با وجود حق، وجود داشته است در این صورت تعدد واجبات الوجود پیش خواهد آمد که این هم محال است.

هاشمی شاهرودی بیان کرد: در فلسفه صدرایی گفته شده است این اشکال در صفات حقیقیه وجود ندارد زیرا عینیت ذات صفات وجود دارد و به همین دلیل ترکب و تعدد واجب الوجود معنا ندارد یعنی ذات خداوند که الله است بسیط است و صفات بسیطیه قابل استناد به خداوند است؛ بنده معتقدم که ما اصل استدلال شما در انتساب صفات فعل به خداوند را قبول داریم ولی ادعا این است که این دور، در مورد صفات حقیقیه خداوند هم پیش می‌آید زیرا برای این صفات هم نوعی تغیر ایجاد خواهد شد.

وی افزود: علامه طباطبایی در بدایه و نهایه براساس حکمت متعالیه سخن گفته است؛ او می‌فرماید هر مفهومی مانند صفات ذاتی خدا را در نظر بگیریم غیر از مفهوم دیگری است یعنی مفهوم الله بسیط با صفت دیگری متغایر است.

استاد حوزه با بیان اینکه بین مفهوم وحدت و بساطت و ذات خداوند هم دو حالت وجود دارد، افزود: یا این صفت نسبت به ذات صددرصد مطابق یکدیگر هستند و یا از نظر مفهومی مغایر هستند و علامه دیدگاه دوم را پذیرفته است.

محدودیت در مفاهیم

وی اضافه کرد: علامه فرموده است هر مفهومی به لحاظ مفهوم‌بودن یک محدودیتی دارد. ایشان معتقد است وقتی هر مفهومی با مفهوم دیگر متفاوت شد وقتی ما به خدا یک صفتی را به خدا نسبت دهیم محدودیت مفهوم به مصداق هم سرایت خواهد کرد.

هاشمی شاهرودی با بیان اینکه ایشان می‌فرماید هر چیزی که مصداق یک مفهوم است محدود است، گفت: بعد فرموده‌اند که هر چیزی که محدود نیست مصداق مفهوم هم نیست و ما چون ثابت کرده‌ایم خداوند محدود نیست پس مصداق یک مفهوم هم نیست لذا مفهوم بسیط را هم نمی‌توان برای خدا به کار برد. 

وی با اشاره به اینکه ما وجودی جز ذات حق نداریم و هم عالم نمودها و مخلوقات حضرت حق هستند، اضافه کرد: یقینا مرحوم علامه در بیان مبارکشان از بیان امام علی(ع) استفاده کرده‌اند. قونوی هم عینا همین تعبیر علامه را دارد؛ افرادی که قائل به نفی اضافی هستند متونی مانند ابن عربی و قونوی را آورده‌اند و به آن استدلال کرده‌اند.