نقش زنان واقف ایرانی در پیشرفت علم و دانش

به گزارش ایکنا از اصفهان، دومین پیش‌همایش چهارمین همایش ملی خیر ماندگار با موضوع «زنان، نیکوکاری و پیشرفت ایران» امروز، ۲۴ دی‌ماه به‌صورت برخط برگزار شد.

نزهت احمدی، عضو هیئت علمی گروه تاریخ دانشگاه اصفهان در این نشست، با بیان اینکه برای بررسی دوره‌های تاریخی باید هر دوره را در بستر فرهنگی و ساخت زمانه خود سنجید، اظهار کرد: یک پیش‌فرض قالبی وجود دارد که زنان را در دوران پیشامدرن به‌حساب نمی‌آورد و آنها را موجوداتی نادان، ناتوان و محصور در گوشه خانه تصور می‌کند، در حالی که واقعیت امر این نیست و زن را خاصه در دوران صفوی نباید موجودی عقب‌مانده و نادان تصور کرد.

وی افزود: وقف نه موضوعی جدید و نه مربوط به دین و دوره خاصی است. از وقتی بشر پا به زمین گذاشت، چیزی را می‌پرستید و در طول قرن‌های متمادی برای چیزی که پرستش می‌کرده، وقف و نذر داشته است. همه ادیان پرستشگاه‌هایی دارند که برای آنها چیزهایی وقف می‌کردند و حتی در روزگاری، وقف انسانی وجود داشته‌ است.

عضو هیئت علمی دانشگاه اصفهان ادامه داد: زنان به علت فعالیت کمتر در اجتماع، فرصت داشتند تا در فضای خصوصی به امور دیگر بپردازند که این امور گاهی کارهای مثبت و گاهی کارهای منفی بود. آنها در حوزه‌های خصوصی شروع به یک سری فعاليت‌های مورد نیاز جامعه کردند. در گذشته، حکومت‌ها تعهدی برای تأمین نیازهای متعدد مردم و جامعه نداشتند و اصولا این امر در قالب کار خیر انجام می‌شد و افراد دارای توان مالی در این کار مشارکت می‌کردند. کارهایی مثل ساخت و وقف بیمارستان، مسجد و مدرسه حتی توسط شاه نیز با نیت وقف انجام می‌شد.

وی با بیان اینکه دوره صفوی زمان اوج وقف است، گفت: در دوره قاجار، تعداد موقوفات بیشتر، ولی دوره صفوی به لحاظ کیفیت بسیار باشکوه‌تر بود؛ یک موقوفه در این دوره برابر چند موقوفه قاجاری محسوب می‌شود و بیشترین موقوفات در آن زمان، مدرسه بود، اگرچه اغلب آنها مدارس مذهبی و حوزه علمیه به‌شمار می‌رفت، اما بزرگترین دانشگاه‌های دنیا از کنار کلیساها ایجاد شدند و این ما بودیم که نسبت به توسعه و پیشرفت این مدارس درجا زده‌ایم.

احمدی ادامه داد: زنان شاخصی به‌عنوان واقف مطرح هستند که چند نفر از آنها در اصفهان حضور داشتند و به‌طور واضح، مشخص نیست که برنامه‌ریزی برای این وقف در کجا انجام شده است. مدرسه جده بزرگ و جده کوچک توسط جده و همسر شاه عباس و مدرسه نیماورد توسط عروس شاه عباس ساخته و وقف شد. یک نفر دیگر از این واقفان نیز در دربار حضور نداشت و همسر یکی از حکما بود. مدارس جده بزرگ، جده کوچک و نیماورد هنوز فعال‌اند، اگرچه حضور بانوان در آنها مجاز نیست، اما توسط خانم‌ها ساخته و وقف شدند. اگر این زنان آگاه نبودند، مدرسه نمی‌ساختند و انجام این وقف، نشان‌دهنده علم، دانش، آگاهی و فعالیت اجتماعی خاص آنها بوده است.

وی افزود: در مکتب‌خانه‌ها، پسر و دختر در سن پایین درس می‌خواندند و بعد از دوره کودکی، خانواده‌های متمول معلم سرخانه برای آموزش دختران می‌گرفتند. در اصفهان، جراح و پرستار زن داشته‌ایم که علم طب را به‌صورت شاگردی و تجربی آموخته بودند. متأسفانه چون زنان نام خود را در نوشته‌ها و متون ذکر نمی‌کردند، نام و یادی از آنها باقی نمانده است. ۳۳ درصد وقف‌نامه‌های موجود در اصفهان، مربوط به زنان است که رقم قابل توجهی محسوب می‌شود. شش مورد از این موقوفات، مدرسه و پنج مورد مربوط به حرم امامان و امامزادگان بوده که با نیت‌های گوناگون انجام شده است.

عضو هیئت علمی دانشگاه اصفهان با بیان اینکه انگیزه‌های فرهنگی زنان برای وقف از انگیزه‌های اقتصادی بیشتر بوده است، اظهار کرد: جامعه باید وقف را به سمت نیاز روز خود هدایت کند و هدایت‌گری یکی از مهم‌ترین و بزرگترین وظایف مدیریت جامعه است.

آسیب‌های اجتماعی با کار خیر قابل رفع هستند

مرضیه استکی، مدیرکل امور بانوان و خانواده استانداری اصفهان نیز در این نشست گفت: بانک ملی در زمان افتتاح با مشکلات مالی مواجه شد و تصمیم بر این بود که از کشورهای خارجی قرض گرفته شود. این خبر به مردم رسید، زنان به میدان آمدند، طلاهای خود را فروختند و وام بلاعوض برای تأسیس بانک ملی به دولت بخشیدند. از این رو، باید زنان را در تأسیس اولین بانک ایرانی نیز سهیم دانست.

وی با بیان اینکه نگاه به وقف و کار خیر باید متفاوت شود، افزود: امروز مشکلات و آسیب‌های فرهنگی و اجتماعی سد راه زنان است و چه بسا مشکلات بدتری ایجاد کند. رفع این مشکلات نیاز به نگاه خیرانه و کار خیر دارد؛ معضلاتی مثل طلاق، خشونت علیه زنان و اعتیاد، امروز در جامعه ما رواج دارند که با کار خیر قابل حل و پیگیری هستند.

مدیرکل امور بانوان و خانواده استانداری اصفهان ادامه داد: نقش بانوان برای حل مسائل زنان، بسیار پررنگ و اساسی است و این بخش باید با نگاه خیرانه، کار خیر و وقف به جامعه تفهیم شود، چراکه بدون کمک و همراهی این رویکرد، بسیاری از مشکلات فرهنگی و اجتماعی حل نمی‌شود. ما امروز در حوزه ازدواج و واسطه‌گری دچار مشکل هستیم و این یکی از بخش‌هایی است که باید از سوی سمن‌ها و خیریه‌های مردم‌نهاد پیگیری شود.

استکی گفت: با توجه به نیازها و آسیب‌های موجود در سطح جامعه، باید زمینه‌هایی برای فعالیت خیر فراهم شود. زنان در طول تاریخ همواره دغدغه اجتماعی و فرهنگی داشته‌اند و این نگاه بلندی است که ما به آن نیاز داریم.

وی تأکید کرد: نیاز مهم امروز، تجمیع بین فعالیت‌های خیرین است. مسائل و مشکلات زنان از جمله ازدواج، تن‌فروشی، اعتیاد و... باید با همکاری و هم‌افزایی دولت و مجموعه‌های مردم‌نهاد روی میز قرار گرفته و بررسی و رفع شوند، زیرا نه دولت و نه خیریه‌ها، هیچ یک به تنهایی نمی‌توانند مسائل را حل کنند. امروز ما به حلقه واسط و میانی برای ارتباط تنگاتنگ بین این دو بخش نیاز داریم.

فضای مجازی در خدمت کار خیر

مهری بهار، عضو هیئت علمی دانشگاه تهران نیز با بیان اینکه فناوری‌های نوین با تلویزیون که یک‌سویه و آمرانه است، تفاوت دارد و می‌تواند در خدمت کار خیر قرار گیرد، گفت: فضا و فناوری مجازی، دامنه خیر را وسیع، سیال و متنوع کرده است.

وی افزود: فضای مجازی مفهوم خیر را زیبا و هنری کرده است؛ تبلیغ کار خیر با فیلم، عکس و گرافیک آن را جذاب و همه‌پسند می‌کند. از سوی دیگر، این فضا کار خیر را شخصی و فردی می‌کند و هر کس با یک اسلاید، دوربین و سیستم می‌تواند کار خیر انجام دهد. در واقع، فضای مجازی عرصه را برای کار خیر فراهم می‌کند. خلاقیت در این فضا موضوعیت پیدا کرده و اهمیت می‌یابد، اگرچه آسیب‌هایی در فضای مجازی وجود دارد، اما باید به فرصت‌های آن توجه کرد.

عضو هیئت علمی دانشگاه تهران ادامه داد: کار خیر به‌واسطه فضای مجازی شفاف شده و بازخورد زیادی می‌گیرد. همچنین کار خیر، سلیقه‌ای شده و تمام افراد و سلایق را پوشش می‌دهد، ضمن اینکه به مهندسی و تعیین مسیر نیاز ندارد. داوطلبی، در فعاليت‌های زنان پررنگ است، در نتیجه باید به پژوهش‌ها رجوع کرد و آنها را به رسمیت شناخت.

وی بیان کرد: توییتر نسبت به اینستاگرام فضایی فرهیخته بوده، اما اینستاگرام فضایی باز است که همه در آن کنشگری می‌کنند. به همین دلیل، فضای خوبی برای کنشگری فراهم می‌کند. زنان با وجود فضای مجازی، چانه‌زن و مطالبه‌گر و وارد حوزه‌ نقد شده‌اند. همچنین امروزه ساحت خیر به‌واسطه فضای مجازی، عقلانی و اجتماعی و نیز متکثر و متنوع شده و معنای خیر تکثر پیدا کرده است. همچنین زنان در کار خیر از ناظر به کنشگر تبدیل شده‌اند، نیازهای ما در کار خیر به فرامادی تبدیل شده و به حوزه حمایتگری، مشورتی و پشتیبانی رسیده است. برای مثال، کار خیر نسبت به مشکلات کشور افغانستان افزایش یافته، بنابراین باید فضای مجازی را شناخت و بر اساس ملاحظات آن رفتار کرد، چون نمی‌توان چارچوب‌های فضای سنتی را به فضای مجازی تحمیل کرد.

حضور زنان در کارهای خیر به رسمیت شناخته شود

محمدصالح طیب‌نیا، دبیر نشست و رئیس پژوهشکده آلا نیز یکی از کارکردهای وقف را علاوه بر موضوعات اجتماعی، تأثیرات اقتصادی دانست و اظهار کرد: وقف، نوعی سبک زندگی در جامعه ایرانی بوده و تأثیر زیادی بر توسعه و پیشرفت اسلام داشته است. خیریه‌ها راندمان کاری دولت‌ها را بالا می‌برند. در کشور آمریکا با آن قدرت اقتصادی، یک میلیون و ۲۵ هزار خیریه وجود دارد، در حالی که در کشور ما بنابر آمارها، حدود ۲۵ هزار خیریه به ثبت رسیده‌ است.

وی با بیان اینکه نگاه حاکمیت و خیران به وقف باید تغییر کند، گفت: حاکمیت فرایند حضور خیران در حل مسائل و مشکلات کشور را طی نکرده است. برای مثال، بعد از اتمام جنگ که کشور به بازسازی و ساخت مدارس نیاز داشت، طی یک فرایند ۳۰ ساله، ۴۰ درصد مدارس کشور توسط خیران ساخته شد.

عضو هیئت علمی دانشگاه اصفهان ادامه داد: برای حضور خیران در مسائل فرهنگی و اجتماعی، باید آنها را در جریان امور و فرایندها قرار داد و در تصمیم‌گیری‌ها سهیم کرد. کمک زیاد خیران در دانشگاه‌های خارج از کشور، به علت حضور آنها در امور دانشگاه است. اعتماد، مبنای کار خیران است. با ایجاد فرایند حضور و مشارکت خیران، کمک و فعالیت آنها بیشتر خواهد شد‌.

وی تأکید کرد: جامعه ما یک جامعه دینی است. علاوه بر آن، کار خیر، جنسیت، ملیت و مذهب نمی‌شناسد، موضوعی انسانی است و مذاهب نیز از آن در راستای اهداف خود استفاده کرده‌اند. ادیان همواره از ظرفیت نیکوکاری بهره برده و با تغییرات و پالایشی، آن را برای ساخت جامعه به‌کار گرفته‌اند. ‌حضور زنان که در عرصه‌های گوناگون به رسمیت شناخته شده، باید در عرصه کارهای خیر نیز به رسمیت شناخته شود و این مستلزم تغییر نگاه حاکمیت است.

پریسا عابدی