خودنمایی هویت‌های دیجیتالی و دوری از مراجع فکری واقعی
عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی گفت: ارتباطات متکثر اما کم‌عمق، هویت‌هایی غیر از هویت واقعی، تغییر مراجع فکری فرهنگی فرزندان، فردگرایی، کاهش مهارت‌های اجتماعی، کاهش تحرک و کاهش گفت‌وگو از جمله آسیب‌های فضای مجازی است که برای رفع آن نیازمند پیش زمینه‌های از قبل تعیین شده مانند گرمی فضای خانواده، وجود آرامش و عدم مشاجره والدین است.
فضای مجازی علی‌رغم گسترش سطح تعاملات افراد به سبب ماهیت خاص خود، باعث تغییر سبک زندگی، کاهش صمیمت، تغییر ارزش‌ها و نیز برخی رفتارهای ناهنجار به‌خصوص در فرزندان شده است که حضور این گروه در فضای مجازی و استفاده آنها از این فضا، نیازمند شناخت دقیق‌تر ویژگی‌ها و خصوصیات این فناوری است.
امروزه اکثر اعضای خانواده به‌خصوص نسل جوان و نوجوان، زمان زیادی از وقت خود را در این فضا سپری می‌کنند؛ در نتیجه به همان اندازه که باید اطرافمان را خوب بشناسیم و بدانیم در کجا زندگی می‌کنیم، شناخت این فضا نیز مهم است. از این‌رو خبرنگار ایکنا از قم به جهت شناخت دقیق‌تر این فضا و کنترل بیشتر والدین نسبت به حضور فرزندان در فضای سایبر با حجت‌الاسلام والمسلمین احمد اولیایی، عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی و پژوهشگر حوزه فضای مجازی به گفت‌وگو پرداخته است که در ادامه تقدیم مخاطبان ایکنا می‌شود.
ایکنا- فضای مجازی چه تأثیراتی بر فرزندان می‌گذارد؟
فضای مجازی دارای خصوصیات ویژه‌ای است که نه تنها بر روی فرزندان بلکه بر همه کسانی که از این فضا استفاده می‌کنند تأثیر می‌گذارد. لذا، سن افراد در بسیاری از تأثیرپذیری‌ها نقش ندارد، به‌طور مثال در کوهنوردی جدای از سن افراد، فشار هوا به‌دلیل ارتفاع، کم می‌شود، این خصوصیت خود فضای کوه است، فضای مجازی نیز ویژگی‌هایی دارد که صرف‌نظر از سن کاربران بر آنها تأثیرگذار است.
در فضای مجازی با یک‌سری ارتباطات متکثر اما کم‌عمق مواجه هستیم؛ یعنی زمانی که در شبکه‌های اجتماعی، پیام‌رسان‌ها، گروه‌ها و کانال‌ها یک جامعه انسانی شکل می‌گیرد، ارتباطات زیاد می‌شود، اما از نظر عمق، شدیداً کم‌عمق است. این مسئله برای فرزندان بسیار صادق است، یعنی یک فرد در مدرسه و یا گروه‌های دوستی، افراد زیادی را همراه خود ندارد، اما می‌تواند در چند گروه مجازی عضو شود و با تعداد زیادی دوست ارتباط داشته باشد. دوستی‌هایی که امروزه برای نسل جوان و یا نوجوان در فضای مجازی شکل می‌گیرد، از این جنس ارتباطات کم‌عمق اما متکثر است.
در جوامع قدیم که فضای مجازی وجود نداشت و ارتباطات به‌صورت گرم و چهره به چهره بود، جوامع کوچک و ارتباطات از نظر تعداد کم بود، اما همین ارتباط بسیار عمیق، صمیمانه، تأثیرگذار و قابل استفاده بود.
این مورد را می‌توان در رابطه با ارتباط دختر و پسر در فضای مجازی نیز بیان کرد؛ خاصیت این فضا، ارتباطات گسترده اما کم‌عمق است. لذا، باید مراقب باشیم بر روی ارتباطات مبتنی بر فضای مجازی تکیه نکنیم.
نکته دوم در رابطه با خاصیت این فضا، موضوع هویت است؛ هویت در فضای مجازی با هویت در جهان واقعی متفاوت است. هویت در فضای حقیقی مبتنی بر ظاهر، شکل، نام خانواده، اقوام، محله و شهر است. اما در فضای مجازی افراد دارای هویت دیجیتال هستند و هویت‌ها در این فضا، هویت دیگری از هویت واقعی است
ایکنا - عنوان کردید افراد در فضای مجازی دارای هویت دیجیتال هستند، چگونه متوجه کنش‌های افراد در فضای مجازی شویم؟ آیا کنش‌ها در این فضا با کنش در فضای حقیقی برابری می‌کند؟
از طرفی تمام کنش‌های افراد در فضای مجازی دیده نمی‌شود، این مسئله به فرد اجازه می‌دهد بسیاری از موارد که با هویت واقعی گره خورده است را مخفی کند؛ به‌طور مثال فردی عبوس و پرخاشگر با یک شکلک لبخند و تبسم، خود را فردی مهربان و دارای هویتی دیگر در شبکه اجتماعی جلوه می‌دهد، پس ما می‌توانیم هویت‌های متفاوتی را در این فضا جلوه دهیم.
از این جهت برای کسانی که واقع‌گرا و صادق نیستند فرصت مناسبی است، اما در مقابل برای کسانی که می‌خواهند مبتنی بر ارتباطات‌شان در فضای مجازی تصمیم‌گیری کنند، تهدید است. لذا کودکان و نوجوانان باید مراقب باشند در این فضا با هر کسی که مشغول گفت‌وگو هستند و دوست می‌شوند احتمال این را بدهند که با هویت مجازی افراد روبه‌رو هستند، نه هویت واقعی آنها.
نکته بعدی در رابطه با هویت در فضای مجازی و آسیب‌های آن به فرزندان این است که مقوله‌هایی مانند مرز جغرافیایی و تفاوت‌های آب و هوایی در فضای مجازی خیلی مفهوم ندارند و در ارتباطات دخیل نیست؛ در حالی که مرز جغرافیایی و ایرانی بودن یکی از مؤلفه‌های هویتساز است و در فضای حقیقی بسیار تأثیرگذار دارد.
در مقوله‌هایی مانند اغتشاشات اخیر، یک فرد نوجوان متأثر از فضای بین‌المللی که با دلایل سیاسی بر علیه کشور ما اقدام می‌کنند، تأثیرپذیری کرده و هویت خودش را مخدوش و با هویت آنها سازگار می‌شود و درنتیجه یک کنشگری غیرساختارمند را بر علیه ما انجام می‌دهد.
یکی دیگر از ارکان هویت، مقوله دین و مذهب است. دین و مذهب مقوله‌ای هویتساز است، اما در فضای مجازی این مقوله کمرنگ می‌شود، زیرا برای حفظ ارتباطات متکثر در این فضا، افراد ترجیح می‌دهند که در رابطه با مسائل دینی، مذهبی و اعتقادی گفت‌وگو نکنند.
مسئله دیگر در فضای مجازی جهانی شدن است؛ در جهانی شدن پافشاری بر مقوله‌های هویتساز خوب نیست، متولیان این فضا می‌گویند اصراری بر دین، هویت تاریخی و ملی نداشته باشید، چراکه ما همه یک دهکده جهانی هستیم. در حالی که آنها به‌دنبال نگاه استعماری خودشان بوده و درصدد هستند به جای استعمار نظامی، با استعمار نرم، اذهان را به تسخیر خود درآورده و مقوله‌های هویتساز که برای ما اهمیت دارد را در فضای مجازی کمرنگ کنند.
یک فرزند درون خانواده، به هیچ عنوان با فلسفه پشتیبان فضای مجازی آشنایی ندارد و در یک عملیات روزانه که خودش متوجه نیست، ساعت‌ها مشغول و درگیر است؛ در نتیجه هویت وی کمرنگ می‌شود.
ایکنا- با توجه به اینکه در مقاطعی گروه‌های مرجع همچون والدین و معلمان باید پاسخگوی سؤالات فرزندان باشند، اما امروزه با وجود فضای مجازی، شاید بتوان گفت این مرجع‌ها به افراد دیگری تبدیل شده‌اند؛ آیا این یک آسیب است؟
بله، آسیب بعدی حضور در فضای مجازی، بحث مراجع فکری فرهنگی است؛ در روانشناسی بحثی با عنوان گروه‌های مرجع وجود دارد، در گذشته گروه‌های مرجع فرزندان، روحانی محله، معلم مدرسه و یا پدر و مادر بودند و آنها برای پاسخ سؤالات خود به این افراد مراجعه می‌کردند؛ اما فضای مجازی به علت نوع هویت‌یابی و بازنمایی که اقشار مختلف از خودشان دارند، موجب شده مراجع فکری فرهنگی فرزندان ما تغییر کند و سلبریتی‌ها جز این مراجع قرار گرفتند.
فردی با دنبال کردن صفحه یک سوپراستار و ورزشکار، به جای اینکه به یک مرجع فکری فرهنگی واقعی رجوع کند از این افراد تأثیر می‌پذیرد. این موضوع آسیب بسیار زیادی بر فرزندان می‌گذارد و فاصله آنها را با مراجع اصلی زیاد می‌کند.
بحث بعدی تخیل و دور شدن از واقعیت است که برای فرزندان در اثر حضور زیاد در فضای مجازی اتفاق می‌افتد. واقعیت جامعه با واقعیت فضای مجازی متفاوت است، در فضای واقعی افراد همه موضوعات از قبیل پدر، مادر، خانواده و یا برخی اتفاقات را خودشان انتخاب نمی‌کنند اما در فضای مجازی فرد حق انتخاب دارد یعنی دنبال کردن صفحات و یا بارگذاری پیام‌ها، پست‌ها و صحبت با افراد به انتخاب خود فرد است و باعث می‌شود دور از واقعیت، کنشگری داشته باشند.
همچنین فضای مجازی محدودیت‌های فضای واقعی را ندارد و به مرور شکل فانتزی به تفکرات، تمایلات و آرزوهای فرزند می‌دهد. در این مواقع تصمیم‌گیری در مواضع واقعی زندگی مانند انتخاب رشته، انتخاب دوست و انتخاب همسر را دچار خطا می‌کند.
آسیب دیگر این فضا، کاهش مهارت‌های اجتماعی است؛ مهارت در فضای مجازی به سمت مهارت‌های حوزه آی تی مانند تایپ سریع و یا مهارت‌های منفی مانند مهارت مخفی کردن خود و دروغ گفتن و یا ارسال پیام‌های دروغین که برای حضور فعال در فضای مجازی نیاز است، پیش می‌رود. اما، مهارت‌های اجتماعی موضوعات مفیدتر و متفاوتی مانند مهارت گفت‌وگوی شفاهی، توان تحمل، ارتباط‌های عمیق با دیگران و درک کردن است.
همچنین طبیعی است که برخی از آسیب‌های دیگر مانند تنها شدن، منزوی شدن، کاهش تحرک و کاهش گفت‌وگو با پررنگ شدن فضای مجازی اتفاق می‌افتد. فرزند زمانی که از مدرسه به منزل می‌رسد، به جای اینکه در جمع خانواده باشد علاقه‌مند است با تبلت و گوشی در اتاق تنها باشد.
فضای مجازی مبتنی بر اندیشه مدرن و پست مدرن فردگرایی است و به جای اینکه انسان‌ها را به سمت گروه‌های دوستی و دفاع از اندیشه‌های متعالی ببرد، به سمت فردیت خود برده و به افراد تلقین می‌کند تو یک فرد با توانایی‌های خاص هستی که با تصمیم خودت همه نوع بستری برایت فراهم است.
این اندیشه می‌تواند انسان فردگرا را به سمت رخوت و سستی ببرد؛ انسانی که ساعت‌ها در این فضای دروغین و قلابی زیست می‌کند کم کم نسبت به پدیده‌ها و حوادث واقعی جامعه خود بی‌تفاوت می‌شود و این بی‌تفاوتی آغاز تسخیر ذهن یک انسان است، انسانی که می‌توانسته مفید باشد، به یک سرباز دیجیتال تبدیل شده است.
یک سری از آسیب‌های فیزیکی هم که پزشکان به آن اذعان دارند مانند آسیب‌های اشعه‌ای، چاقی و عدم تحرک را نیز نمی‌توان نادیده گرفت.
ایکنا- با توجه به آسیب‌های حضور بی‌حد و مرز فرزندان در این فضا که بیان کردید، راهکارهای مقابله با این آسیب‌ها چیست؟
در این رابطه نقشی که والدین و خانواده برای کاهش این آسیب‌ها می‌توانند ایفا کنند، بسیار مهم و البته دشوار است، ما نمی‌توانیم با چند توصیه کلی انتظار داشته باشیم این امر به موفقیت بینجامد، بلکه نیازمند پیش‌زمینه‌های از قبل تعیین شده است؛ مثلاً هر چقدر کانون خانواده گرم‌تر باشد، علاقه فرزند به حضور در جمع واقعی خانواده به جای حضور در یک خانواده دروغین در فضای مجازی بیشتر می‌شود، این موضوع نیازمند آرامش و صمیمیت بین پدر و مادر است. به‌طور مثال پدر و مادر در حال بحث و مشاجره هستند، فرزند ترجیح می‌دهد به جای بودن و دیدن درگیری بین پدر و مادر به فضای مجازی و گوشی پناه ببرد؛ لذا کانون گرم خانواده یکی از اصلی‌ترین راه‌ها برای کاهش آسیب‌های فضای مجازی است که اثرات زیادی دارد.
نکته دوم تأمین نیازها است، باید ببینیم فضای مجازی چه نیازهایی را برای فرزندان تأمین می‌کند. یکی از این نیازها سرگرمی است، ما باید بتوانیم سرگرمی‌هایی را جایگزین این نیاز کنیم.
در حال حاضر ما در موقعیتی نیستیم که به یک کودک و نوجوان دهه هشتادی و نودی امر و نهی کنیم و رفتار سلبی انجام دهیم، بلکه باید بدیل و جایگزین به او ارائه دهیم. هرچند فراهم کردن این جایگزین مسلماً برای پدر و مادر سختی دارد و نیازمند وقت گذاشتن است، اگر فرزند پسر است باید بازی‌های فیزیکی و اگر فرزند دختر است، باید بازی‌هایی که حس خلاقیت و هنری او را تشویق می‌کند انجام دهند در غیر این صورت فضای مجازی مملو از سرگرمی‌هایی است که آسیب‌های مختص خود را دارد.
نیاز هویتی مورد بعدی است، کودکی که همیشه توسط پدر و مادرش تحقیر می‌شود و با یک سری حرف‌ها اعتماد به نفسش کم می‌شود، اگر در گروه دوستی در فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی با تایپ دو سه جمله نظر دوستانش را جلب کند، فضای مجازی به نیاز دیده شدن او پاسخ داده است، در حالی که والدین به این نیاز او پاسخ ندادند. لذا، کودک برای بهتر دیده شدن و حضور پررنگ‌تر و رفع نیاز هویتی خود به فضای مجازی پناه می‌برد.
ایکنا- آیا کنترل فرزندان راهکار مورد پذیرش در کاهش آسیب‌های فضای مجازی است؟
راهکار بعدی برای کاهش این آسیب‌ها، نظارت بر عملکرد فرزندان در فضای مجازی است که این نظارت می‌تواند شامل کنترل باشد، مانند کاهش آمرانه استفاده از فضای مجازی. به‌طور مثال برای استفاده روزانه فرزندان از فضای مجازی مدت‌زمان تعیین کنند و نیز می‌تواند به‌صورت همراهانه باشد. در این صورت والدین باید همراه فرزندان به‌صورت دوستانه در فضای مجازی حضور پیدا کنند، نه اینکه این عمل مخفیانه باشد. البته پدر و مادر حق دارند گاهی به‌صورت پنهانی بر فرزندان نظارت کنند، اما نظارت‌ها به‌صورت همراهی مسلما بازده بیشتری دارد.
راه‌حل دیگر شامل بحث‌های فنی است، مثلاً می‌توان از موتورهای جستجو ایرانی که به محتوای غیراخلاقی نسبت به خارجی ایمن‌تر هستند، استفاده کرد.
نکته بعدی آشنایی با فناوری است، یکی از دلایلی که فرزندان سرکش شده و دوست دارند بیشتر در فضای مجازی به سر ببرند این است که والدین‌شان را در مقوله فناوری و فضای مجازی از خود عقب‌تر می‌دانند، طبیعتاً پدر و مادرهایی که قدرت آموزش‌پذیری دارند باید خود را به فناوری‌های روز مجهز کرده تا بتوانند ضمن همزادپنداری با فرزندان، بر روی آنها کنترل و نظارت نیز داشته باشند.
ایکنا- در پایان بفرمایید به نظر شما سن استفاده و حضور فرزندان در فضای مجازی چندسالگی است؟
در رابطه با سن استفاده از فضای مجازی برای فرزندان می‌توان گفت این سن نسبی است و خانواده‌هایی که فرزندشان مقوله‌هایی مانند اطاعت، احترام به بزرگتر، اهمیت درس و تحصیل و ورزش و ... را خوب درک کرده و به آنها پایبند است، نباید زیاد نگران این موضوع باشند، اما کودکی که روی تربیت این چنینی او کار نشده است، با رها شدن در فضای مجازی چندین برابر آسیب می‌بیند، لذا به نظر بنده تعیین سن خطاست و والدین با تشخیص خود و مشاوره می‌توانند این موضوع را تشخیص دهند.
گفت‌وگو از مهنوش بهروز
انتهای پیام
