کارکرد مساجد در نظام فکری جوانان و چند اصل مهم فرهنگی
به‌کارگیری فناوری‌های نوین در امر آموزش مفاهیم دینی، مناسب‌سازی ادبیات گفت‌وگوی دینی با ذائقه نسل نو، حضور الگوهای علمی، فرهنگی و مذهبی در مساجد و همچنین برجسته‌سازی اخلاق از جمله مواردی است که باید در کارکردهای مساجد مورد توجه قرار گیرد.
مساجد، یکی از کانون‌های مهم معنوی و فکری هستند که در اسلام از جایگاه والایی برخوردارند. مساجد علاوه بر برگزاری نماز جماعت، مکانی برای انتقال معارف دینی، ارزش‌های اسلامی و ارتباط مسلمانان با یکدیگر و کارکردهای متنوع دیگر است. با توجه به اهمیت موضوع، خبرگزاری ایکنا از خراسان‌رضوی درباره اهمیت توجه به مساجد و کارکردهای آن با رئیس ستاد اقامه نماز خراسان‌رضوی به گفتوگو پرداخته است که در ادامه باهم می‌خوانیم:
امرالله سبحانینیا، رئیس ستاد اقامه نماز خراسان رضوی، با تبیین چالش‌ها و بایسته‌های مساجد در راستای ارتقای کمی و کیفی نماز جماعت اظهار کرد: سیمای ظاهری مساجد، مهارت تعامل کارگزاران با نمازگزاران، به‌کارگیری فناوری‌های نوین در امر آموزش مفاهیم دینی، مناسب بودن محتوای ارائه شده و مناسب‌سازی ادبیات گفت‌وگوی دینی با ذائقه نسل نو از مواردی است که باید در امور مساجد مورد توجه قرار گیرد.
رئیس ستاد اقامه نماز خراسان رضوی بیان کرد: یکی از چالش‌هایی که در موضوع نماز و مسجد مطرح است، این است که نگاه به مسجد، واقعی نیست، یعنی جایگاه مسجد در ذهن افراد (حتی افراد دارای دانش) بدان‌گونه که باید نیست و تفکر حاکم بر جایگاه مسجد، هم به لحاظ قداست، هم به لحاظ کاربرد عملاً با آنچه در منابع دینی آمده است، مطابقت ندارد.
وی با اشاره به محدودیت‌هایی که در تاریخ وجود داشت و حاکمان قصد تبدیل مساجد به مراکز عرفانی را داشتند، گفت: مساجد باید یک دانشگاه دینی برای شناخت انسان‌ها توسط همدیگر، محلی برای یافتن دوستان، مطلع شدن از حال یکدیگر و حل مشکلات جامعه باشند.
سبحانینیا ادامه داد: زیربنای عدم تحول در این موارد، نبود یک نگاه جامع و عمیق است و تنها کاری که انجام داده‌ایم، گفتن چند باید و نباید در مورد مسجد یا احکام آن است، حال آنکه شأن عبادت و بندگی را رعایت نکرده‌ایم.
حفظ جایگاه و شأن مسجد به‌عنوان مرکز تفکر و تدبر
رئیس ستاد اقامه نماز خراسان رضوی در خصوص شأن مساجد با اشاره به اینکه کلیسا به‌عنوان هیئت امنای تعدادی از بزرگ‌ترین تیم‌های فوتبال اروپا است، افزود: در اروپا، کلیسا، سیاستگذار ورزش است و در تمام ارکان آن حضور دارد، اما کلیسا محلی برای ورزش نیست و این موضوع را می‌شود با شیوه‌ای که در برخی مساجد رایج شده مقایسه کرد که از مساجد به عنوان محلی برای ورزش استفاده می‌کنند.
وی با انتقاد از این شیوه در برخی مساجد تأکید کرد: باید برای یافتن هویت دینی ورزش تلاش کنیم تا مساجد، مراکزی برای مدیریت امور ورزشی شوند، نه اینکه مسجد، محل ورزش شود.
سبحانینیا در راستای ارائه راهکاری برای حل مسئله جایگاه مساجد اظهار کرد: باید به تناسب زمان، مرکز تفکر و تدبر دینی را در مساجد قرار داد و به تعبیر دیگر برجسته‌سازی اخلاق و معنویت را در مساجد رونق دهیم.
وی با مقایسه ورزش و عبادت افزود: در هیچ کاری نباید تمرین قبل از تکلیف فراموش شود، مثلاً مربی که می‌خواهد گروهش را برای مسابقات جهانی آماده کند، در اولین روز، تمرین سنگین به گروه نمی‌دهد. هنگامی که شما تمرین را رها کنید، روز دیگر نمی‌توانید وظیفه را به نحو درست انجام دهید. این موضوع برای عبادت نیز صادق است، مشکل این‌جاست کسی که می‌خواهد تمرین برای نماز بدهد، در مورد مسائل نماز آگاهی کافی ندارد، مثلاً اگر نوجوانی مشغول دیدن مسابقه مهیجی است، نباید او را وادار کرد تا اول وقت با ما نماز بخواند، بلکه باید هر وقت اقبال داشت به او تمرین داد.
سبحانینیا با بیان اینکه باید جایگاه و شأن مسجد مراقبت شود، ادامه داد: باید تفکر جدیدی از مسجد گفتمان‌سازی شود. مواردی که در شأن نماز و مسجد نیست نباید وارد مسجد شود، همچنین اموری که در راستای رسالت مسجد است، باید تقویت شود، به‌گونه‌ای که افراد احساس کنند باید برای یافتن پاسخ و کمک، به این مرجع، یعنی مسجد مراجعه کنند.
ضرورت ذائقه‌شناسی نسل نو نمازگزاران
رئیس ستاد اقامه نماز خراسان رضوی، ذائقه‌شناسی نمازگزاران را مهم برشمرد و اظهار کرد: باید هر چند سال یک‌بار در مراکز دینی ما ذائقه‌شناسی نسل پیش رو انجام شود، چه در مورد نماز جماعت و چه در مورد سایر مسائل دینی، این اصل باید مدنظر قرار گیرد.
وی تصریح کرد: منظور از ذائقه‌شناسی، تغییر احکام دین نیست، بلکه مسئله به‌روزرسانی مدل تعامل و ارتباط با بازخورد‌گیری است، مثلاً وقتی مراسمی انجام می‌شود، بررسی شود که چه تعدادی شرکت می‌کنند؟ چه گروه سنی هستند؟ و چقدر مطالب گفته شده اقبال داشته است؟
سبحانینیا با اشاره به تأسیس مرکز جوانان آستان قدس توسط مرحوم آیت‌الله طبسی با هدف انجام پژوهش‌ها برای شناسایی نیازها و ذائقه‌ها گفت: نتایج این نیازسنجی‌ها در مراحل بعدی به کسانی که مبلغ دینی هستند، منتقل می‌شود تا از آنها آگاه شوند و براساس آن راهکار انتخاب کنند تا نماز جماعت هر چه باشکوه‌تر برگزار شود، به‌گونه‌ای که پس از مکه و مدینه باشکوه‌ترین نماز جماعت در حرم امام رضا(ع) برگزار شود.
رئیس ستاد اقامه نماز خراسان رضوی با بیان اینکه امام جماعت مسجد، تنها پیش‌نماز نیست، تصریح کرد: واژه‌ای که به‌کار می‌رود امام جماعت است، نه تنها امام گروهی که به وی در نماز اقتدا می‌کند، بلکه امام جامعه و محلی است که در آن حضور دارد و وظیفه مدیریت و هدایت معنوی محل را بر عهده دارد.
سبحانینیا افزود: اگر قرار است تعریف درستی از امام جماعت مسجد ارائه شود، وی باید در محل، استقرار داشته باشد، این جایگاه را مهم بداند و از اخلاق، تربیت و دیانت محله حفاظت کند. بهترین حفاظت هم این‌گونه است که اول خود باید الگوی خوبی باشد، اما متأسفانه اکنون بیشتر پیش‌نمازی در مورد ائمه جماعات دیده می‌شود، اما در گذشته امام جماعت در تمام مسائل محل خود دخیل بود.
رئیس ستاد اقامه نماز خراسان رضوی اظهار کرد: آهنگ تربیت بین خانه، مسجد و مدرسه ناهماهنگ و گاهاً متضاد است و این آهنگ تربیتی موزون نیست و فرد یا دچار نفاق می‌شود و یا دچار آسان‌گرایی. خانه، یک فرهنگ، مدرسه، یک فرهنگ و مسجد نیز فرهنگ دیگری را دنبال می‌کند. انجمن اولیا و مربیان سابقاً با هدف انطباق و هماهنگی میان تعالیم مدرسه و خانواده تشکیل شده بود که اکنون کارکردش تقریباً به شکل دیگری تغییر یافته است، در واقع خانه و مدرسه باید با هم هماهنگ و موزون عمل کنند.
سبحانینیا در خصوص جاذبههای مساجد گفت: رعایت نظافت، پاکیزگی و نظم، ارائه محتوای مفید و خلاقانه، حضور الگوهای علمی، فرهنگی و مذهبی در مساجد و محبت و احترام به نمازگزاران از جمله عوامل جذب نمازگزاران در مساجد است.
وی به نقل تجربه یکی از طلاب پرداخت و افزود: این طلبه برای احترام و محبت به نمازگزاران، در هر مراسم نماز، دو نفر جوان آراسته را مسئول تشریفات کرده که مانند خدام حرم لباس تمیز و مرتب به تن داشتند و کفش‌های نمازگزاران را تحویل می‌گرفتند و آنان را تکریم می‌کردند، همین امر موجب حضور فراوان مردم در نماز جماعت مسجد آن منطقه شد.
ضرورت رعایت نظافت و پاکیزگی مساجد
رئیس ستاد اقامه نماز خراسان رضوی با بیان اینکه انضباط کاری و زیباسازی باعث جذب است، ادامه داد: نتایج تحقیقی در یکی از دانشگاه‌ها نشان داد که در زمستان به دلیل بوی بد فرش‌ها، نمازگزاران تمایل کمتری به خواندن نماز جماعت داشتند.
سبحانینیا در همین راستا با نقل خاطره‌ای از امام موسی صدر خطاب به نمازگزاران گفت: مؤمنان بزرگوار، بهداشت را رعایت کنید، نظافت و بهداشت این فضای زیبای معطر را رعایت کنید، زیرا برخی عوامل ضد اسلام از کثیفی‌های مساجد عکس می‌گیرند و آن را به کسانی نشان می‌دهند که می‌خواهند مسلمان شوند.
وی با بیان ویژگی‌ها و صفات پیامبر اسلام(ص) قبل از بعثت در میان مردم افزود: صفتی مشهور از پیامبر که کمتر مورد توجه قرار گرفته، شاب‌النظیف به معنای جوان پاک و پاکیزه است و وجود و وفور این ویژگی در نمازگزاران و کسانی که به مسجد می‌روند ضرورت دارد.
سبحانینیا سه اصل را به نقل از امام خمینی(ره) هنگام ساخت مصلی تهران بیان کرد و گفت: مسجد باید مستحکم، وسیع و به دور از تشریفات باشد.
ضعف ارتباطی ارکان دست‌اندرکار مساجد
رئیس ستاد اقامه نماز خراسان رضوی گفت: نتایج پژوهش‌های صورت گرفته نشان می‌دهد برخی نمازگزاران علت عدم حضورشان در مسجد را رفتار نامناسب عوامل انسانی مساجد ذکر می‌کنند، از جمله رفتار نامناسب با کودکانی که همراه والدین‌شان به مسجد می‌آیند. خداوند در قرآن فرموده است: «وقتی به مسجد می‌روید زینت‌های خود را همراه کنید»، بدان معنا که با خانواده به همراه فرزندان خود بروید که برخی دیگر این عبارت را به پاک و پاکیزه تعبیر می‌کنند.
وی این‌گونه رفتارها را برخلاف توصیه معصومین برشمرد و تصریح کرد: باید نوجوانان در مساجد و میان صفوف نماز توزیع شوند، چنانکه در مراسم حج و طواف خانه خدا، حضور یکپارچه کودک و بزرگسال مشاهده می‌شود، بدون آنکه خللی به موضوع عبادت وارد شود.
سبحانینیا در مورد اهمیت وجود الگوهای تأثیرگذار در تربیت دینی افراد بیان کرد: والدین، معلم و بزرگ محل همگی الگوهای کودکان هستند. الگو گاهی به خاطر علم و منصب و گاهی به دلیل محبوبیت است. الگو علاوه بر اینکه بهترین راه تربیتی است، جذابیت نیز دارد. بهترین راه آموزش خوبی رعایت آن از سوی فرد است چرا که این روش، اثر تربیتی بیشتری دارد.
وی با بیان اینکه دانش‌آموزان از معلمان و اولیای مدرسه الگو می‌پذیرند، افزود: برخی معلمان، حضور در مراسم نماز را نشانه ریا می‌دانند، اما می‌توان اثر تربیتی حضور معلمان در کنار دانش‌آموزان را کارآمدتر دانست.
سبحانینیا اظهار کرد: در گفتمان چهره به چهره است که احساس انس و الفت شکل می‌گیرد، بنابراین زمینه‌سازی و ایجاد بهانه برای گفتوگو در محیط مساجد، هنر اولیای مسجد و مدرسه است. مقصود از گفتمان، تنها کلام نیست، بلکه رفتار را نیز دربر می‌گیرد، بنابراین رفتار و گفتار مؤمنانه از ضرورت‌های شکل‌گیری یک تعامل سازنده در مساجد است.
گرایش‌های حزبی؛ مانع حضور مردم در مساجد
وی با مطرح کردن نقش آگاهی، علم، صداقت و در کنار آن سیاست‌شناس بودن مردم و نه سیاست باز بودن تصریح کرد: طبق یافته‌ها وجود گرایش‌های حزبی و سیاسی در برخی مساجد، مانع از حضور عموم مردم در آن مساجد می‌شود.
سبحانینیا با یادآوری ماجرای حضور پیامبر در مدینه بیان کرد: پیامبر اکرم(ص) قصد نداشت محل سکونت او بهانه‌ای برای برتری قومی و یا گروهی بر دیگران شود و تمامی سخنرانی‌های عمومی ایشان تا زمان تثبیت حکومت اسلامی بر مبنای محورهای مشترک میان انسان‌ها مطرح می‌شد.
رئیس ستاد اقامه نماز خراسان رضوی اظهار کرد: یافته‌های پژوهش‌های صورت گرفته نشان می‌دهد هنوز هم یکی از بیشترین دلایل حضور در مساجد، ارزش و ثواب اخروی است. آنچه امروز در ستاد اقامه نماز اهمیت دارد، علاوه بر تقویت این موضوع، تبیین و اقناع منطقی آن در مرحله بعدی است که باید جزء برنامه‌های مساجد قرار گیرد.
وی با اشاره به سخن مقام معظم رهبری در گام دوم مبنی بر اینکه انقلاب اسلامی کهنه‌شدنی نیست، زیرا منطبق بر فطرت است، تأکید کرد: مفاهیمی همچون عدالت، اخلاقیات و ... نه کهنه می‌شوند و نه مربوط به یک جامعه خاص است، بنابراین اگر منش رهبری را در مراکز دینی حفظ کنیم، مسجد، محلی برای عموم مردم می‌شود.
استفاده از فناوری‌های نوین با حفظ شأن مساجد
سبحانینیا با بیان اینکه برای ایجاد ارتباط و پیوند قوی میان خانواده‌ها و اهل محل با امام جماعت می‌توان از فضای مجازی بهره برد، تأکید کرد: ضرورت استفاده از فناوری‌های نوین با حفظ شأن مساجد از دیگر مواردی است که باید مورد توجه قرار گیرد، به‌ویژه در امر آموزش، تعلیم مفاهیم، مبانی و احکام اسلامی، وجود و استفاده از فناوری‌های نوین بسیار ضروری است.
رئیس ستاد اقامه نماز خراسان رضوی بیان کرد: کسانی که به مسجد می‌آیند، باید نسبت به معارف نماز و قرآن ارتقای پلکانی داشته باشند، یعنی نمازگزاری که سه ماه است به مسجد می‌آید، نسبت به روزهای اول، قرائت نمازش اصلاح شده و با گذشت زمان واقف به مواردی از احکام فردی و اجتماعی شده باشد و به همین ترتیب آگاه به مفاهیم و معارف دینی شود.
سبحانینیا با اشاره به اینکه یکی دیگر از نکات مهم در اداره مساجد خوش‌همسایگی است، تأکید کرد: ارزش خوش‌همسایگی نزد معصومین بسیار است، چنانچه مساجد خوش‌همسایه باشند، خود به نوعی ایجاد جذابیت است که موجب جذب مخاطب می‌شود.
وی تصریح کرد: ایجاد مزاحمت بلندگو و پارک نابجای ماشین نمازگزاران برخی مساجد، موجب نارضایتی همسایگان را فراهم می‌آورد، در حالیکه حضور مساجد، باید برای خانه‌های اطراف ارزش افزوده بیاورد و این موضوع، ضعف فرهنگی است که البته تا حدود زیادی در بسیاری از مساجد، فرهنگ‌سازی و برطرف شده است.
رئیس ستاد اقامه نماز خراسان رضوی اظهار کرد: با کاهش موانع موجود، شاهد افزایش رشد در مساجد خواهیم بود، از جمله این موانع و آسیب‌ها، نبود برنامه‌ریزی در اجرای مراسم مذهبی است که موجبات بی‌نظمی و نارضایتی نمازگزاران را فراهم می‌کند.
وی ادامه داد: نبود مشوق‌های انگیزشی مادی و معنوی برای حضور نوجوانان در مساجد از جمله دیگر آسیب‌های این حوزه است. اگر در مسجدی چندین نوجوان حضور دارند، باید آیاتی از رحمت الهی خوانده شود. آیه رحمت، در نوجوان امید ایجاد می‌کند، حال آنکه در برخی مساجد به دلایل سخت‌گیری‌های فراوان بر ادای درست فرایض، نوجوانان تازه به سن تکلیف رسیده، احساس ناتوانی می‌کنند و در نتیجه از مساجد و انجام فرایض دینی گریزان می‌شوند. بنابراین ضروری است در مساجد انگیز‌ه‌های مادی و معنوی تشویقی افزایش یابد.
سبحانینیا با اشاره به وجود رقیب‌های جدی در ایجاد شبهه و پرسش‌سازی بیان کرد: ما نه زمینه‌ای برای پرسشگری ایجاد کردیم و نه اولویت‌بندی پرسش‌ها را انجام دادیم، درحالیکه در سابقه تاریخی تعلیم و تربیت اسلامی، مبنا بر پرسش و پاسخ است.
وی با انتقاد از این موضوع که در بسیاری از مساجد، تنها ادای نماز جماعت صورت می‌گیرد، ادامه داد: مساجد واقعی در واقع پس از نماز، کار اصلی‌شان شروع می‌شود و مسائل فرهنگی، آموزشی برای مخاطبان ارائه می‌شود، بنابراین نیاز است مقدار بیشتری الگوسازی فرهنگی صورت گیرد.
رئیس ستاد اقامه نماز استان خراسان رضوی در پایان با بیان اینکه در برخی موارد فضاسازی علیه مراکز دینی و مساجد وجود دارد، گفت: گاهی اتهامات جزئی و موردی در بیان و قضاوت به صورت کلی مطرح می‌شود که باید با شفاف‌سازی و گفتوگو به حل این مسائل پرداخت.
