وقف و تأمین نیازهای اقتصادی و اجتماعی جامعه

وقف یکی از سنت‌های حسنه الهی است که از دوران صدر اسلام و از سوی پیامبر اکرم(ص) در میان جامعه مسلمین نهادینه شد و رسول گرامی اسلام(ص) بانی ایجاد وقف‌ در میان مسلمانان شدند.

به تأسی از پیامبر اکرم(ص)، ائمه معصومین(ع) نیز هر کدام وقف‌های فراوانی را از خود به یادگار گذاشتند که هر کدام از آن‌ها تأثیرات فراوانی در حوزه‌های اجتماعی به ویژه حوزه مهم رفع فقر در جامعه داشت. فقر آفتی است که ممکن است مستقیما بر روی تدین و تقوای مردم تأثیر گذاشته و جامعه را به سمت دوری از مبانی دینی سوق دهد.

وجود مبارک امیرالمؤمنین(ع) وقف‌های فراوانی از جمله آبادانی زمین‌های بایر، ایجاد نخلستان‌های مختلف، حفر چاه‌های مختلف و ... را با نیت‌های مختلف در دوران حیات خود به یادگار گذاشتند که بسیاری از آن‌ها هنوز نیز موجود بوده و عایداتی را نصیب جامعه مسلمین می‌کند. این وقف‌ها از مدینه گرفته تا کوفه که مرکز خلافت ایشان بود موجبات آبادی شهرها و حتی درآمدزایی و اشتغال را برای جامعه فراهم می‌کرد.

پس از دوران زعامت ائمه معصومین(ع) و آغاز دوران غیبت یعنی در طول تاریخ اسلام، افراد مختلفی به ویژه در چارچوب مذهب تشیع اقدام به ایجاد وقف‌های جدید و با نیات مختلف کردند که اسناد این وقفیات بعضا هنوز نیز موجود است. اغلب نیات این وقفیات که در طول تاریخ به یادگار باقی مانده‌اند، بیشتر در حول و حوش مصارف مربوط به عزاداری و زوار اباعبدالله(ع) است و درآمد بیشتر آن‌ها طبق نیات واقفان باید صرف این امور شود.

همانگونه که در روزگار ما اغلب پديده‌ها کارکردهای جديدی پيدا کرده‌اند و در نتيجه تأثير و کاربرد قبلی خود را از دست داده‌اند، پديده وقف نيز در تلفيق با تجربيات و علم و نيازهای امروز اجتماعی، لاجرم می‌تواند تأثير و کارسازی بيشتری داشته باشد.

از آنجايی که وقف مطلوب دين، تشخيص نيازهای جامعه به صورت درون‌زا و برطرف کردن آن‌ها از سوی افراد خيّر از طريق ايجاد موقوفات متناسب است، مهمترين راه برای برگرداندن وقف به جايگاه اصلی و کارایی آن، جهت‌دهی و آگاهی دادن به واقفان از سوی دولت در راستای برآورده کردن مشکلات و نيازهای اجتماع است. تنها در اين صورت است که آثار مبارک وقف در جامعه ظاهر و نظام اسلامی راه رشد، توسعه و سعادت را طی خواهد کرد.

امروز باید دانست که با تغییر اوضاع اجتماعی ضرورت ایجاد وقف‌هایی با نیات جدید و به روز که بتواند در حوزه اجتماعی تأثیرگذار و احیانا بتواند برخی از معضلات و مشکلات جامعه از قبیل رفع بیکاری، فقر و ... را حل کنند و زمینه‌ساز ایجاد بسترهای مناسب برای ورود به حوزه‌هایی نظیر فعالیت‌های دانش‌بنیان را فراهم کند، بیش از پیش نمایان و مشهود است.

یکی از حوزه‌هایی که وقف می‌تواند بدان ورود کرده و زمینه حل مشکلات در آن را فراهم کند، حوزه درآمدزایی از اوقاف برای حل مشکل ازدواج و مسکن جوانان است. واقفان امروز می‌توانند با ورود به این حوزه‌ها و ثبت وقفیات با نیات جدید تأثیر فراوانی در رفع این‌گونه مشکلات داشته و آثار خوبی از خود به یادگار گذارند.

لزوم آموزش جامعه در حوزه ورود به وقف‌های جدید از مواردی است که باید مدنظر سازمان‌های مربوط همچون سازمان اوقاف و امور خیریه باشد. البته آگاه‌سازی جامعه و واقفانی که قصد ایجاد وقف‌های جدید دارند از جمله مسائلی است که باید به صورت دائم از سوی نهادهای مسئول در این زمینه پیگیری و دنبال شود تا موضوعات روز جامعه و حل مشکلات جامعه امروزی در این نیات مدنظر قرار گیرد.

زنان سرپرست خانوار، جوانان تحصیل‌کرده بیکار، ایجاد مشاغل مختلف برای معلولان و روستائیان، رسیدگی به وضعیت خانواده‌های بی‌سرپرست و بدسرپرست، ورود به حوزه اشتغال‌زایی از طریق ایجاد وقف در حوزه‌های فناوری،‌ دانش‌بنیان و ... از جمله موضوعات بسیار مهمی است که زمینه‌سازی برای ایجاد وقف‌های جدید در آن‌ها می‌تواند شرایط اقتصادی کشور را بهبود بخشیده و تا حدودی کشور را از شر تحریم‌های شدید اقتصادی نجات دهد.

البته باید اذعان کرد که شرایط امروز جامعه همانند گذشته نیست و شاید مردم به دلیل شرایط اقتصادی نتوانند نسبت به ایجاد وقف‌های بزرگ در کشور اقدام کنند. در این زمینه می‌توان با طرح راهکارهای دیگری همچون وقف پول و وقف‌های جمعی زمینه را برای حضور آحاد مردم در حوزه وقف و اوقاف فراهم کرد که چنانچه این امر در جامعه نهادینه شده و هر فرد بتواند با هر میزان درآمد در این حوزه ورود کرده و در ایجاد وقف‌های جمعی جدید اقدام کند، درآمد گسترده‌ای از وقف‌های جدید حاصل شده و می‌تواند به شکوفایی اقتصادی و رفع بسیاری از مشکلات اجتماعی و اقتصادی کمک کند.

همانگونه که اشاره شد، ترویج نهاد وقف در جامعه تأثیر بسزایی در توسعه اقتصاد کشور دارد و با پر کردن خلأها و رفع نیازهای فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی مردم کمک شایانی برای دولت‌ها به شمار می‌آید. آنچه در گذشته مورد وقف قرار می‌گرفت، زمین، خانه، باغ و یا اموال منقول دارای ارزش ذاتی بود، اما امروزه با پیشرفت‌های اقتصادی، نیازهای جدیدی به وجود آمده که رفع آن‌ها با روش‌های سنتی گذشته سخت یا ناممکن است.

در این میان تغییر ماهیت پول و ظهور پول‌های رایج امروزی که صرفا دارای ارزش اعتباری هستند، بسیار حائز اهمیت است و نقش ویژه‌ای را در اقتصاد کنونی به عهده دارد. به همین دلیل وقف پول می‌تواند مصداق جدیدی از وقف باشد و ظرفیت‌های مالی جدیدی را در حوزه وقف ارائه دهد و نقش مثبت و سازنده این نهاد را همچنان در جامعه حفظ کند. با این همه در مورد وقف پول دو نظریه مطرح است. برخی از فقها آن را صحیح نمی‌دانند و برای اثبات ادعای خود ادله‌ای ارائه کرده‌اند. در مقابل، گروهی دیگر ضمن نقد دلایل مخالفان، وقف این ارزش‌های اعتباری را صحیح و منطبق با موازین شرعی دانسته و به اثبات آن پرداخته‌اند.

امید است که با همکاری نهادهای مربوط به حوزه وقف و نیز آگاهی‌بخشی کامل جامعه در این حوزه، شرایطی فراهم شود تا با ورود آحاد مردم به حوزه ایجاد وقف‌های پولی، مشارکتی و جدید، بسیاری از مشکلات جامعه از لحاظ اقتصادی و اجتماعی تحت تأثیر این مقوله کاهش پیدا کرده و جامعه به سمت کاهش آفات تحریم‌های اقتصادی در زندگی مردم حرکت کند.

مجتبی افشار