واکاوی نشانه‌های قرآنی شیعه در کتاب «تاریخ تشیع»
اصطلاحاتی که از آغاز تا کنون به‌طور موقت یا دائمی در منطقه یا جغرافیایی خاص و یا نزد اقوام مسلمان یا حتی غیرمسلمان به شیعه اطلاق شده را می‌توان در دو گروه دسته‌بندی کرد. نخست، اصطلاحاتی که خاستگاه قرآنی دارند اصطلاح‌شناسی اسامی شيعه یا کلیدواژه‌هایی که ناظر به تشیع بوده، دوم اصطلاحاتی که خاستگاه غیرقرآنی یعنی کلامی، فقهی، تاریخی، سیاسی و ... دارند.
کتاب «تاریخ تشیع(دفتر نخست)» به قلم محمد نصیری، عضو هیئت علمی دانشکده معارف و اندیشه اسلامی دانشگاه تهران و فاطمه جان‌احمدی عضو هیئت علمی دانشگاه تربیت مدرس به‌تازگی در 344 صفحه در قطع وزیری تألیف و به همت شعبه سازمان انتشارات جهاددانشگاهی چهارمحال‌وبختیاری وارد بازار نشر شده است. برای آشنایی بیشتر با محتوا و مباحث این کتاب، گفت‌وگویی با مؤلف اول این کتاب انجام شده است که با هم می‌خوانیم.
ایکنا- در آغاز درباره عنوان کتاب و به‌ویژه قید «دفتر نخست» توضیح بدهید.
قید دفتر نخست در واقع ناظر به مجموعه‌ای پژوهشی در تاریخ تشیع است که در دست کار دارم. عنوان تاریخ تشیع که دفتر نخست آن با عنوان پیدایش تشیع با تأکید بر قرآن و با همکاری فاطمه جان‌احمدی، عضو هیئت علمی دانشگاه تربیت مدرس تقدیم شده است، بخشی از یک مجموعه پنج دفتری است.
دفتر دوم چنان‌که در پاورقی مقدمه دفتر نخست گفته‌ام، با عنوان «تاریخ تشیع دفتر دوم، گسترش تشیع با تأکید بر ایران» به ارزیابی نظریه‌ها در گسترش تشیع می‌پردازد و کار اصلی آن انجام شده که امید است به‌زودی تقدیم اصحاب فکر و فرهنگ و تاریخ شود. دفتر سوم آن با عنوان «تاریخ تشیع دفتر سوم، شیعه و تمدن اسلامی» به نقش استقلالی و انضمامی شیعه در تمدن اسلامی می‌پردازد.
در دفتر چهارم با عنوان «تشیع و معنویت و سیاست» به مناسبات تاریخی میان تشیع و عرفان از یک سو و شیعه و سیاست از سوی دیگر پرداخته شده است.
دفتر پنجم با عنوان «تشیع، فرصت‌ها و چالش‌ها در دوره معاصر» شبیه به آنچه در درس آخر دفتر نخست آمده، کوشش می‌کند به نقاط عطف در تاریخ تشیع، قرائت شیعه از اسلام و قرآن، نظام امامت علی بن ابیطالب(ع)، صلح امام حسن(ع)، قیام امام حسین(ع)، شخصیت فاطمه زهرا(س)، مهدویت و آینده امیدبخش جهان در اندیشه شیعی در راستای تفکر جهانی مصلح موعود همه ادیان بپردازد و به چگونگی فرصت بودن این رویدادها، شخصیت‌ها و نقاط عطف از یک سو و چگونگی تبدیل شدن آن‌ها به چالش احتمالی اهتمام دارد.
ایکنا- درباره فصل‌ها و محتوای کتاب توضیح دهید.
در یک نگاه کلان، کتاب دارای سه بخش و این سه بخش شامل ۱۵ درس است، که پس از بیان مباحث پایه در بخش نخست، بخش دوم به گونه‌شناسی نام‌ها و نشانه‌های شیعه و تشیع با تکیه بر قرآن پرداخته و بخش سوم به تبیین رویکردها و نظریه‌ها در پیدایش تشیع اختصاص یافته است. درس پانزدهم با عنوان تشیع فرصت‌ها و چالش‌ها، بحثی را در چگونگی فرصت بودن اسلام، علی بن ابیطالب(ع) و فاطمه زهرا(س) در جهان معاصر، باز کرده است.
ایکنا- اهمیت کتاب را در چه ابعادی می‌دانید و علل و انگیزه‌های نگارش این کتاب چه بوده است؟
در خصوص اهمیت دفتر نخست از کتاب تاریخ تشیع که با عنوان پیدایش تشیع با تکیه بر قرآن منتشر شده است، می‌توانم بگویم که مطالعه درباره تاریخ تشیع در آغاز یعنی در صدر اسلام و در دوره آغازین تشیع در دامن اسلام، همزاد با اسلام و همراه با رسول خاتم(ص)، در واقع مطالعه درباره الگوهایی است که از یک‌سو نقطه قابل‌اعتماد در دریافت معارف در مواجهه با کتاب خداوند هستند و از سوی دیگر الهام‌بخش بایسته‌های علمی و عملی زندگی و سعادت انسان؛ چراکه این اسوه‌ها، به‌درستی پیشوایان عقلانیت، سمبل‌های معرفت و کانون‌های معنویت‌اند.
چنان که به نظر می‌رسد، شناخت تشیع با تکیه بر قرآن همچنین یک نقش روش‌شناختی را در فهم آیات قرآن در قلمروهای مختلف و به‌ویژه در حوزه انسان، شناخت صفات، ویژگی‌ها و اهداف آفرینش او و در یک‌کلام، انسان در تراز خلیفه خداوند دارد. البته شناخت شیعه و تاریخ آن برای ما ایرانیان، به‌نوعی شناخت ایران و تاریخ آن و نیز شناخت ایرانیان و کارنامه آنان، شناخت خود ملی، درک هویت فرهنگی متعالی و فرا آمدن به افق‌های مذهبی، دینی و معنوی است.
اما به‌طور خاص در سخن از علل و انگیزه‌ها باید گفت که درباره تاریخ تشیع به برکت انقلاب اسلامی کارهای خوبی تا کنون انجام شده و به همه محققان و نویسندگان باید دست‌مریزاد گفت اما بسیاری کارهای مهم‌تر و کاربردی‌تر نیز باید انجام شود و از فرصتی که به برکت خون شهیدان نفس مسیحایی معمار کبیر انقلاب و کوشش‌های رهبر فرزانه انقلاب و همه یاران و همراهان امام و انقلاب پیش آمده است، بهتر استفاده کرد.
همانطور که تاریخ صدر اسلام را باید مبتنی بر قرآن ارائه کرد تاریخ تشیع این مولود طبیعی اسلام را نیز باید با تکیه بر قرآن اثبات کرد. تمام نشانه‌های این مولود را باید در قرآن و با رسول خدا(ص) آغاز و جست‌وجو کنیم و این کتاب گامی در راستای این هدف بوده است که امیدوارم در جلسات نقد کتاب نظر اساتید این درس را به‌ویژه راجع به این بخش از کار بشنوم و استفاده کنم.
ایکنا- لطفاً بیشتر توضیح بدهید که به‌طور مشخص‌تر چگونه از قرآن برای پی بردن به تاریخ تشیع بهره برده‌اید؟
به نظر می‌رسد اصطلاحاتی که از آغاز تا کنون یا به نحوی در مقطعی به‌طور موقت یا دائمی در منطقه یا جغرافیایی خاص و یا نزد اقوام مسلمان یا حتی غیرمسلمان به شیعه اطلاق شده را بتوان در دو گروه دسته‌بندی کرد. نخست، اصطلاحاتی که خاستگاه قرآنی دارند اصطلاح‌شناسی اسامی شيعه یا کلیدواژه‌هایی که ناظر به تشیع بوده، دوم اصطلاحاتی که خاستگاه غیرقرآنی یعنی کلامی، فقهی، تاریخی، سیاسی و ... دارند.
در قرآن واژه‌هایی به‌طور مستقیم و صریح به تشیع دلالت دارد و برخی واژه‌ها غیرمستقیم به آن مربوط است. از این رو می‌توان اصطلاحات با خاستگاه قرآنی را حداقل در پنج دسته طبقه‌بندی کرد، نخست، اصطلاحات خاص و مستقیم شامل شيعه، تشيع، اهل‌بيت، اهل‌بیتی و امامی، امامیه؛ دوم اصطلاحات خاص غیرمستقیم مانند خیرالبریه، آل یاسین، ذریه، ذوی القربی، اولوا الامر، اصحاب الیمین، الذین لَیسَ للشیطان عَلَیهِمْ مِن سُلْطانٍِ؛ سوم اصطلاحات عام و بر اساس واژگان موسع نظیر واژه ایمان و مؤمنین و مشتقات آن، ابرار، مقربان و ... که به‌طور غیرمستقیم یا بر اساس تأویل یا به عنوان مصداق کامل به حقیقت تشیع و شیعیان یا ابعادی از آن اشاره دارند؛ چهارم اصطلاحات، کلید واژه‌ها و در نتیجه آیاتی که به جایگاه امام اول همه شیعیان جهان و هسته اصلی تشیع از آغاز تا کنون دلالت دارد مانند اولوا الامر، انفسنا و ... که به وجهی نشانه‌های قرآنی تشیع تلقی می‌شوند و پنجم، در جایی‌که کلیدواژه‌ها و در نتیجه آیات درباره آینده حرکت هستی و زندگی انسان در زمین و حکومت سراسر عدل جهانی و منجی موعود، سخن می‌گویند نیز از نشانه‌های قرآنی تشیع هستند که مورد بحث قرار گرفته است.
ایکنا- مهم‌ترین رویکردها و نظریه‌ها که در تاریخ تشیع به آن پرداخته شده را توضیح دهید.
در گونه‌شناسی ديدگاه‌ها درباره پيدايش شیعه و تشيع کوشش شده است با عنایت به مقاله خیلی خوب محسن الویری، دیدگاه‌ها و نظریه‌ها دسته‌بندی و مختصراً تبیین شوند به عنوان مثال دیدگاه‌ها در سه بخش شامل ديدگاه کلی ثنوی معطوف به زمان، ديدگاه کلی و ثنوی ناظر به منشأ و خاستگاه و ديدگاه کلی ثنوی، ناظر به متفکران مسلمان و غيرمسلمان‌ها تقسیم و بحث شده است.
ایکنا- در کتاب تاریخ تشیع، به فناوری‌های آموزشی نیز توجه داشته‌اید در این باره توضیحی دهید.
بله همینطور است، کوشش شده است تا برخی از معیارهای معطوف به فناوری آموزشی مورد توجه قرار بگیرد. اهتمام به بیان اهداف هر درس، پیشنهاد موضوعات پژوهشی برای نگارش مقاله، پایان‌نامه و حتی رساله و نیز پیشنهاد منابع برای مطالعه بیشتر، تعمیق و گسترش دانسته‌ها، از آن جمله است که به نوعی یک سیر مطالعاتی پیشنهادی را معطوف به عنوان کتاب در بر دارد.
ایکنا- در درس پانزدهم کتاب، بحثی را با عنوان فرصت بودن اسلام، علی بن ابیطالب و فاطمه زهرا(س) باز کرده‌اید و ظاهراً قرار است به موضوعات دیگری هم بپردازید، مهم‌ترین نکات این بحث چیست؟
در خصوص اسلام به‌عنوان فرصتی بی‌بدیل باید بگویم که متأسفانه تاکنون در واقعیت و عینیت تصور این بوده که اسلام دین شمشیر معرفی شده است. در ویراست‌های مختلف کتاب تاریخ تحلیلی صدر اسلام از 25 سال قبل کوشش شد دفاعی بودن جنگ‌های صدر اسلام تا حدی تبیین شود که کار خوبی بود. اما متأسفانه نمی‌دانم چرا اساتید و محققان بیشتر مایلند از زاویه جنگ و خشونت به مطالعه اسلام بپردازند.
حتی در میان متفکران نواندیش شیعی نیز نوعی نگرش داعشی نرم وجود دارد و مایلند چنین چهره‌ای از اسلام ارائه کنند در حالی‌که به نظر می‌رسد این حقیقت اسلام نیست. اصل در اسلام سلم و سلام و همزیستی است و حتی یک موردی که أَشِدّاءُ عَلَى الكُفّارِ آمده است، مراد کفار معاند و ستمگری است که بر ضد اسلام تبلیغ می‌کنند. در عین حال که اسلام و مسلمان ظلم را نمی‌پذیرد، ظلم نکرده و اراده‌اش در پاسخ به ظالم و دفاع از مظلوم را نیز به هیچ رو پنهان نمی‌کند، اما این چهره از اسلام اصل قرار نگرفته و این اصالت سلم در اسلام بیشتر تبیین نشده است.
ایکنا- چگونه با همین نگاه فرصت بودن به شخصیت امام علی(ع) و همسر بزرگوار ایشان پرداخته‌اید؟
درباره فرصت بی‌نظیر بودن امام علی بن ابیطالب(ع) نیز ذیل 25 نکته شمه‌ای از حقیقت حضرت بیان شده است؛ علی(ع) فرصت است و هر چقدر از این حقایق پنهان و سانسور شود، این فرصت بی‌نظیر تبدیل به تحدید شده و امید تشیع و حاکمیت علوی مخدوش خواهد شد. رعایت عدالت در عداوت، بخشش امام علی(ع) نسبت به اصحاب جمل که بزرگ‌تر از بخشش عمومی مشرکان توسط پیامبر(ص) بعد از فتح مکه دانسته شده است، فرستادن به‌دنبال طبیب همان زمان که بر سر مبارکش ضربت زدند، با آنکه انس او با خداوند زبانزد بوده است، خیرخواهی و مهر او درباره ضاربش در این خصوص مطرح شده است.
با آنکه امام علی(ع) در بیان خداوند در آیه مباهله به جان پیامبر(ص) نامبردار شده بود و در بیان رسول خدا(ص) باب مدینه علم، برادر، وصی و خلیفه او خوانده شده بود اما همواره خود را عبدی از عبید محمد(ص) و فدایی او می‌دانست.
در خصوص صدیقه طاهره(س) نیز تحت عنوان فاطمه زهرا(س)کوثر خلقت یا فرصت بی‌بدیل و بی‌نظیر آخرین بعثت به نکاتی اشاره شده است. در سخن از فاطمه زهرا(س) باید از الگوی یک دختر، همسر و مادر موفق و یک کنش‌گر سیاسی و اجتماعی موفق سخن گفت. فاطمه زهرا(س) را در هر صحنه‌ای که می‌بینیم از خانه تا اجتماع، از خصال فردی تا اجتماعی، از اخلاق تا عاطفه، از قانون تا مدنیت، از قرآن تا سنت، حقیقتاً در قامت انسانی متعالی، معیار و موفق ظاهر شده است که می‌تواند برای همه انسان‌ها الگو باشد.
امید است با نکته‌سنجی اساتید و صاحب‌نظران، کاستی‌های متن به حداقل برسد و در نهایت کتاب به درجه‌ای از اعتبار در آینده دست یابد که به مثابه مشک آن است که ببوید، نه آنکه عطار بگوید خلأها را در میان علاقه‌مندان به تاریخ تشیع پر کند یا لااقل راهی را پیش روی اهالی واقعی تاریخ فرا نهد.
انتشارات جهاددانشگاهی چهارمحال و بختیاری که به صورت تخصصی در حوزه نشر دانشگاهی فعالیت می‌کند، تلاش دارد تا در کوتاه‌ترین زمان ممکن آثار دانشگاهیان و اساتید، اعم از تألیف و ترجمه و پایان‌نامه‌های شاخص دانشجویی را به چاپ برساند. اساتید دانشگاهی و صاحب‌نظران و مؤلفان می‌توانند برای اخذ مشاوره در خصوص مراحل تألیف کتاب و چاپ آثار خود به دفتر انتشارات جهاددانشگاهی استان واقع در دانشگاه شهرکرد، جنب دانشکده منابع طبیعی، معاونت فرهنگی جهاددانشگاهی مراجعه کرده و یا با شماره‌های 32320323 و 32320070 تماس بگیرند.
انتهای پیام
