ضرورت‌ شناسایی جهاددانشگاهی؛ عامل توسعه زیست‌بوم نوآوری در نظام حکمرانی

جواد سخدری، مدیر مرکز کارآفرینی و اشتغال جهاددانشگاهی خراسان رضوی، در گفت‌وگو با ایکنا از خراسان رضوی، در پاسخ به سؤال «نوآوری چیست؟» به تفاوت دو مفهوم اختراع و نوآوری اشاره و اظهار کرد: ایده، در واقع، چیزی نو و با ارزش در ذهن انسان‌هاست و وقتی از ایده‌ای خوب، یک نمونه‌ ساخته شود، به آن اختراع گفته می‌شود. در واقع اختراع، کاری نو و با ارزش است، ولی در حد نمونه است؛ اما نوآوری، یعنی تولید انبوه اختراع برای استفاده‌ جامعه و به اصطلاح تجاری‌سازی ‌است.

وی ادامه داد: اساساً انسان‌های مخترع با انسان‌های نوآور متفاوت هستند؛ مخترع، یک انسان متمرکز درون‌گرایی است که می‌تواند ساعت‌ها در یک آزمایشگاه کار کند؛ اما نوآور، انسان برون‌گرای ریسک‌پذیری است که قدرت مذاکره و تجهیز دارد و می‌تواند منابع انسانی، فیزیکی و مالی را در جهت تولید انبوه از یک اختراع تجمیع کند.

مدیر مرکز کارآفرینی و اشتغال جهاددانشگاهی خراسان‌رضوی افزود: یکی از موضوعاتی که همیشه در کشور ما اشتباه می‌شود، این است که مفاهیم در جای درست خودشان استفاده نمی‌شوند، یعنی مخترعان را به مراکز رشد و شتاب‌دهنده‌ها می‌آوریم و از آن‌ها انتظار نوآوری داریم، اما این اتفاق نمی‌افتد، چون آن‌ها اساساً این کاره نیستند.

سخدری بیان کرد: گرچه امروز اختراع هم یک کار دسته‌جمعی است و به دلیل واقع شدن در پارادایم اقتصاد دانش‌بنیان، انتخاب بین این و آن نیست، انتخاب هر دو است. وقتی صحبت از فرصت در اقتصاد دانش‌بنیان ‌می‌شود، باید چندین دانش و ایده فناورانه با هم ترکیب شود تا یک اختراع اتفاق ‌افتد.

وی تأکید کرد: نوآوری، یک فعالیت اجتماعی مبتنی بر درستکاری است، یعنی کار گروهی و تیمی باید اتفاق بیفتد. اگر نتو‌ان کار تیمی انجام داد، اختراع در نطفه خفه می‌شود و این امر از مفاهیم پایه‌ای است که باید بدان توجه داشت.

مدیر مرکز کارآفرینی و اشتغال جهاددانشگاهی خراسان رضوی افزود: اغلب سیاست‌گذاران و مدیران اجرایی دو سر یک طیف هستند، تصمیم‌سازان ما، حوصله تئوری‌پردازی ندارند و علت آن است که ما تئوری‌های بومی مبتنی بر الزامات محیطی، زمینه‌های اقتصادی و فرهنگی‌ برای اجرا نداریم.

سخدری در ادامه شقوق نوآوری را براساس ماهیت به چهارگونه تقسیم کرد و گفت: نتایج فعالیت‌های نوآورانه می‌تواند منجر به ایجاد منبع جدید، بازار جدید، روش و فرآیند جدید و یا محصول و خدمت جدید شود.

وی بیان کرد: فرآیندهای جدید و روش‌های جدید، شاید عصر طلایی کارآفرینی را شکل داده است و نوآوری، فرآیندی است که بیشتر روش‌های مدیریت سازمان، بازار، تبلیغات، کسب‌و‌کار در سطح خرد و کلان را در بر می‌گیرد.

ضرورت نوآوری: ظهور رقبای جدید و تغییر سلیقه مشتریان

مدیر مرکز کارآفرینی و اشتغال جهاددانشگاهی خراسان رضوی در خصوص ضرورت نوآوری اظهار کرد: از دو منظر، ضرورت نوآوری قابل بررسی است، نخست پایین بودن عمر محصولات و خدمات به دلیل رقابتی که وجود دارد.

وی تصریح کرد: هر پدیده‌ای در کره خاکی، دارای چرخه عمری از دوران نهفتگی تا ورود به فضاهای فیزیولوژی است. در فضای اقتصادی هم همین روند حاکم است.

سخدری ادامه داد: وقتی پدیده‌های نوآورانه در حوزه اقتصادی شروع به رشد می‌کنند، از دو منظر با مانع مواجه می‌شوند؛ ظهور رقبای جدید و تغییر سلیقه مشتریان که باعث می‌شود، نتوانند به رشد ادامه دهند و افول ‌کنند. بنابراین هر محصول نوآورانه‌ای، چرخه‌ عمری دارد، از دوران نهفتگی و اکتشاف شروع می‌شود، رشد می‌کند و به رشد ایده‌آل می‌رسد، یک مدت زمانی در شرایط ایده‌آل، باقی می‌ماند و بعد افول می‌کند؛ البته ممکن است در این چرخه هر زمانی افول کند، در هر صورت، هر پدیده نوآورانه‌ای محکوم به مرگ است.

وی افزود: بنابراین یک سازمان نمی‌تواند با یک محصول و یک خدمت به زندگی ادامه دهد و نیازمند نوآوری است. زمان افول خدمت و محصول مشخص نیست، به این دلیل بخشی از منابع سازمان، همیشه برای نوآوری‌های جدید اختصاص دارد و در اصطلاح حدود 50درصد از منابع سازمان باید به تحقیق و توسعه تعلق گیرد.

مدیر مرکز کارآفرینی و اشتغال جهاددانشگاهی خراسان رضوی در کنار ضرورت مادی نوآوری، به ضرورت معنوی آن اشاره کرد که انسان به‌عنوان خلیفه الله و جانشین شایسته خداوند بر روی زمین باید صفات رقیق شده خداوند را داشته باشد و خالق بودن و خلق کردن جزیی از آن است و اساساً انسان اگر می‌خواهد انسان باشد، باید خلاق باشد و این خلاقیت را برای جامعه بروز دهد.

وی تأکید کرد: خلاقیت و نوآوری با ارزش، بهره‌وری منابع را برای زندگی بهتر انسان‌ها افزایش می‌دهد. اساساً خلاقیت و نوآوری، شرط انسانیت است و نیز شرط بقای سازمان‌ها، کسب‌وکارها، خلاقیت و نوآوری است.

سخدری ادامه داد: نوآوری، تولید یک محصول یا خدمت جدید برای جامعه است که سبب می‌شود، سطح بالاتری از بهره‌وری در منابع اتفاق بیفتد و چون نیاز به کار گروهی دارد، یک فرآیند است.

تفاوت نوآوری تدریجی با نوآوری انقلابی

وی با تقسیم نوآوری به لحاظ درجه به دو نوع تدریجی و انقلابی تصریح کرد: نوآوری‌های انقلابی نیاز به سرمایه‌گذاری سنگین، تجربه فراوان، دانش زیاد و مدت زمان طولانی دارد، اما نوآوری‌های تدریجی در آن بستری که وجود دارد، اتفاق می‌افتد.

مدیر مرکز کارآفرینی و اشتغال جهاددانشگاهی خراسان رضوی گفت: وقتی سؤال می‌شود، چه کنیم امروز از دیروز بهتر باشد؟ نوآوری تدریجی است و وقتی سؤال این است که چگونه آینده متفاوت از امروز باشد؟ نوآوری انقلابی است. بنابراین پاسخ به این دو پرسش مسیر نوآوری را تعیین می‌کند.

وی افزود: بدین ترتیب سازمان‌ها در حوزه تحقیق و توسعه و نوآوری به دو دسته انسان احتیاج دارند، یک دسته کسانی که به دنبال متفاوت کردن آینده از امروز هستند و کسانی که می‌خواهند فردا را از امروز بهتر کنند. در بسیاری از سازمان‌های ما، نوآوری باید تدریجی باشد، به دلیل مدل‌های زمینه‌ای که وجود دارد. در یک سازمان 83 درصد افراد مخالف هر گونه تغییری هستند، 13درصد ممتنع و اساساً 4درصد به دنبال تغییر هستند.

سخدری اظهار کرد: بدین دلیل نوآوری در دل یک سازمان، بسیار مهم است، به‌ویژه در جوامع در حال توسعه مثل ما به نظر می‌رسد، باید از فناوری‌های تدریجی استفاده کرد.

وی با اشاره به اینکه فرآیند نوآوری، از یک تصور شروع می‌شود و تصورات جدید، منبع اصلی نوآوری هستند و ترکیب ایده‌های فناورانه، نوآوری است، در پاسخ به این سؤال که هر ایده فناورانه‌ای الزاماً باعث موفقیت یک سازمان یا جامعه می‌شود؟ گفت: خیر. بلکه از سه هزار ایده فقط یک یا دو موفقیت تجاری اتفاق می‌افتد و اینجاست که ریسک‌پذیری، چه در سطح فردی، چه در سطح جامعه اهمیت می‌یابد.

مدیر مرکز کارآفرینی و اشتغال جهاددانشگاهی خراسان رضوی تشریح کرد: اینکه چگونه بستر، ریسک‌پذیری را حمایت می‌کند، مهم است. چقدر محیط یک سازمان، نوآوری را حمایت می‌کند و ریسک‌ شکست را می‌پذیرد؟ فرد یا تیم نوآور وقتی ریسک می‌کند با سه دسته ریسک مواجه است، مانند شکست مالی، روحی و یا روانی و اجتماعی.

وی با مهم برشمردن بستر تأکید کرد: نوآوری، به‌عنوان مخرج مشترک تمامی فعالیت‌های کارآفرینی، وقتی اتفاق می‌افتد که یک ایده مناسب در یک بستر مناسب توسط یک عامل مناسب اجرا شود. این بستر می‌تواند سازمان، منطقه یا جامعه باشد.

اختصاص نیمی از درآمدها برای نوآوری و ریسک خردمندانه

سخدری بیان کرد: فعالیت‌های نوآورانه اساساً با سه بعد مهم مانند ایده مناسب، بستر مناسب و عامل مناسب درگیر هستند، شاید مهم‌ترین ویژگی با اهمیت در فضای نوآورانه، قدرت ریسک‌پذیری است. تعریف ریسک به لحاظ تعداد و کیفیت بدین معنا نیست که کسی که ریسک شدیدتری می‌کند، نوآورتر است، بلکه تلاش برای آموزش افراد برای عامل ریسک خردمندانه بودن، یعنی ریسک محاسبه شده و قابل تحمل صورت می‌گیرد.

وی گفت: بنابراین بخشی از منابع به ریسک‌های خردمندانه تخصیص می‌یابد و 50درصد از درآمدهای سازمان باید برای نوآوری هزینه شود. به این دلیل که از 3000 ایده، تنها یک یا دو مورد می‌تواند موفقیت تجاری کسب کند و نمی‌دانیم بقیه در کدام مرحله از فرآیند از بین می‌رود. بنابراین فرآیند نوآوری و خلاقیت با ریسک‌پذیری عجین است.

مدیر مرکز کارآفرینی و اشتغال جهاددانشگاهی خراسان رضوی تأکید کرد: اگر سازمان نتواند فضای ریسک‌پذیری را ایجاد کند، استعدادها و نخبگانی که نوآور هستند، کم‌کم از سازمان و سیستم خارج می‌شوند. در واقع انتخاب ما بین مرگ و ریسک حساب شده است، نه بین خوب و خوب‌تر بودن. لذا باید بدانیم که اگر نوآوری نکنیم، از بین خواهیم رفت.

سخدری در پاسخ به این سؤال که با توجه به تعداد بسیار اندکی از ریسک‌ها موفق می‌شوند، آیا باز هم سرمایه‌گذاری مقرون به صرفه‌ خواهد بود ؟ گفت: سرمایه‌گذاری بر روی تحقیق و توسعه، 3000درصد سود دارد. علی‌‌رغم تعداد بسیار اندکی از ایده‌ها به نتیجه می‌رسد و وارد بازار می‌شود، اما همان تعداد اندک، سودهای فراوانی با خود همراه خواهد داشت که هزینه تمام ریسک ها را جبران می‌کند.

وی افزود: با توجه به اینکه پس از تولید، محصول وارد عرصه رقابت می‌شود و ممکن است با مانع تغییر سلیقه مشتری مواجه شود، بنابراین به آبشاری از نوآوری احتیاج است و به اصطلاح نوآوری پایدار لازم است.

مدیر مرکز کارآفرینی و اشتغال جهاددانشگاهی خراسان رضوی یکی دیگر از موانع نوآوری در کشور را نبود یا کمبود مدیران نوآور در سازمان‌ها دانست و گفت: نیاز به مدیران نوآور برای بستر حمایت از ریسک و شکست احساس می‌شود، درحالی که تمامی نوآوری‌ها و فناوری‌های روز دنیا، محصول ریسک و خطرپذیری سرمایه‌گذاران و صاحبان ایده‌ها است.

شکل‌گیری زیست‌بوم نوآوری

سخدری در پاسخ به این سؤال که در زیست بوم نوآوری چگونه فضایی مدنظر است؟ گفت: از سال 2010 زیست‌بوم کارآفرینی و نوآوری اتفاق افتاد. زیست‌بوم نوآوری مجموعه‌ای از ذی‌مدخلان و ذی‌نفعانی هستند مانند دستگاه‌های دولتی، تشکل‌های حرفه‌ای کسب‌و‌کار، کارآفرینان و مؤسسات که در یک منطقه با توجه به زمینه‌های اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و از طریق زیرساخت‌های موجود، فعالیت‌های کارآفرینانه و نوآورانه را به‌صورت رسمی و غیررسمی شکل و گسترش می‌دهند.

وی بیان کرد: در شکل‌گیری زیست‌بوم نوآوری و کارآفرینی چندین نظام درگیر هستند از جمله نظام تأمین مالی، نظام مشارکت و فرهنگ، نظام قانونی و اداری، نظام دانش و فناوری، نظام توسعه بازار و نظام حمایتی که مهم‌ترین‌شان حضور سرمایه‌گذاران مخاطره‌پذیر است.

سخدری دانشگاه‌ها را محل تأمین ایده‌های فناورانه برشمرد و گفت: نظام دانش و فناوری آنجاست. مؤسسات مالی، تأمین‌کننده منابع مالی هستند؛ نظام توسعه بازار در تشکل‌های حرفه‌ای کسب و کار مثل اتاق بازرگانی، خانه صنعت و معدن و... است. معرفی الگوهای نقش در توسعه نوآوری و کارآفرینی در نظام فرهنگ ممکن می‌شود که رسانه‌ها، همایش‌ها و نظام تربیتی در خانواده را شامل می‌شود.

بلوغ نظام‌های مالی، اساس شکل‌گیری فعالیت‌های نوآورانه

مدیر مرکز کارآفرینی و اشتغال جهاددانشگاهی خراسان رضوی افزود: اساساً فعالیت‌های نوآورانه زمانی شکل می‌گیرد که بلوغ نظام‌های مالی اتفاق بیافتد؛ یعنی نظام‌های مالی مانند بانک‌ها و مؤسسات مالی سرمایه‌شان را در فعالیت‌های ریسکی و مخاطره‌پذیر وارد می‌کنند. در کشور ما نهادهای مالی، بلوغ کافی برای این کار ندارند و اغلب به سمت فعالیت‌های غیرمولد و ریسک‌گریز می‌روند و یکی از موانع زیست‌بوم کارآفرینی و نوآوری در کشور ما، عدم بلوغ نظام‌های مالی است.

وی در تقسیم‌بندی دیگری زیست‌بوم‌های کارآفرینی و نوآوری را مجموعه‌ای از زیست‌بوم‌های کوچک‌تری دانست که به‌صورت منطقه‌ای و فعالیتی تقسیم می‌شوند و با هم در تعامل پایدار هستند و تعامل پایدار، نیاز به نظام حکمرانی مطلوب دارد که به آن نظام حکمرانی، زیست‌بوم کارآفرینی و نوآوری گویند.

تفاوت زیست‌بوم کارآفرینی با نوآوری

سخدری با متفاوت دانستن زیست‌بوم کارآفرینی با نوآوری، تصریح کرد: فعالیت‌های مجموعه نظام حکمرانی در زیست‌بوم کارآفرینی، منجر به ایجاد کسب‌وکارهای جدید می‌شود، اما در زیست‌بوم نوآوری، بر نوآوری در دل سازمان‌ها و کسب‌و‌کارهای موجود تمرکز دارد.

وی با تقسیم نوآوری از منظر سازمانی به دو نوع بسته و باز، گفت: وقتی تحقیق و توسعه و کل فرآیند نوآوری در دل یک سازمان اتفاق می‌افتد، نوآوری بسته است. اما به دلیل اینکه فضای باز اقتصادی، چرخش نخبگان، ورود و خروج استعدادها و سرریز ایده‌ها از یک سازمان اتفاق بیافتد، و منافعی که ممکن است وجود داشته باشد، سازمان‌ها خطوط مرزی‌شان را به صورت نقطه‌چین کردند و نوآوری باز مطرح شده است.

مدیر مرکز کارآفرینی و اشتغال جهاددانشگاهی خراسان رضوی با بیان اینکه در نوآوری باز، ایده‌ها می‌توانند از یک سازمان به سازمان دیگر خرید و فروش شوند و ممکن است بخشی از کار را یک سازمان و بخش دیگر را سازمانی دیگر انجام دهد، گفت: این امر در فرهنگ نوآوری کمک بیشتری به موفقیت سازمان‌ها می‌کند، بهتر می‌توان هزینه‌ها را مدیریت کرد و مدیریت نوآوری در سیستم باز با بهره‌وری بالاتری اتفاق می‌افتد.

وی اظهار کرد: زیست‌بوم کارآفرینی چهارچوب پایه‌ای دارد و شامل مؤسسات، دانشگاه‌ها، مراکز مالی، فرهنگ و زیرساخت‌ها در منطقه است؛ موضوع دیگر چگونگی رهبری و حکمرانی است که باعث می‌شود تعامل بین بازیگران اتفاق بیافتد و هدایت و مدیریت دانش‌ها و استعدادها به سوی فعالیت‌های موجود است و جهاددانشگاهی می‌تواند در زیست‌بوم نوآوری نخبگان، به چگونگی انتقال استعدادها به زمینه‌های مورد نیاز بپردازد.

 عامل مهاجرت نخبگان

سخدری براساس تعامل منابع و ذی مدخلان، زیست بوم را به 4 نوع تقسیم می‌کند. زیست بوم آبیاری شده (سخاوتمند) که در آن منابع خوبی وجود دارد، ولی بازیگران و ذی‌مدخلان خوب نیستند. در زیست‌بوم نوآوری نخبگان به نظر می‌رسد منابع انسانی فراوان است، اما چون ذی‌مدخلان خوب بازی نمی‌کنند، در حال از دست دادن منابع (مهاجرت نخبگان و شرکت‌های دانش‌بنیان) هستیم و با این اتفاق به سمت یک زیست‌بوم ضعیف حرکت می‌شود.

وی در ادامه به بیان ویژگی هر زیست‌بوم پرداخت و گفت: زیست‌بوم ضعیف آن است که بازیگران در آن بد بازی کنند و منابع از دست رفته‌اند. وقتی منابع را از دست دهیم، از زیست‌بوم آبیاری شده به سمت ضعیف حرکت می‌کنیم. زیست‌بوم خشک که در آن منابع محدود هستند، اما بازیگران خوب بازی می‌کنند و عامل اصلی در اینجا نظام حکمرانی است. زیست‌بوم غنی و مقاوم که در آن هم بازیگران خوب بازی می‌کنند و هم منابع فراوان است.

مدیر مرکز کارآفرینی و اشتغال جهاددانشگاهی خراسان رضوی در پاسخ به این سؤال که کدام یک از زیست‌بوم‌ها برای فعالیت ‌در کشور ما مناسب است؟ گفت: باید به سمت زیست‌بوم خشک حرکت شود، یعنی حکمرانی به گونه‌ای طراحی شود که منابع در بهترین شکل خودش استفاده شود و ذی مدخلان بهترین نوع تعامل، یعنی تعامل اثربخش را داشته باشند.

وی بر نقش جهاددانشگاهی، به‌عنوان یک نهاد واسطه تأکید کرد که می‌تواند وارد نظام حکمرانی شود و تلاش کند استعدادها که دانشجویان و نخبگان هستند، بتوانند با تعامل اثربخش ذی‌نفعان، به بهترین وجه نوآوری را در این زیست‌بوم شکل دهند.

سخدری گفت: افزایش تعداد و کیفیت فعالیت‌های شرکت‌های دانش‌بنیان مولد، با ارزش و درگیر کردن آن‌ها در زنجیره‌های ارزش کسب و کار و فعالیت‌های اقتصادی و اتصال این زنجیره به زنجیره‌های ملی و بین‌المللی موجب دسترسی به منابع جدید می‌شود و ممکن است نخبگان ما مهاجرت معکوس کنند و بازگردند. جهاددانشگاهی در زیست‌بوم نوآوری بر آن است تا با حرکت از زیست‌بوم آبیاری‌ شده و ضعیف به سمت زیست‌بوم خشک و غنی برود.

وی در تشریح وضعیت به آوردن مثالی از زیست‌بوم آب پرداخت و گفت: با از دست دادن منابع آب، وضعیت زیست‌بوم آب ضعیف است، زیرا منابع آبی را از دست داده‌ایم و به سمت بحران حرکت کرده‌ایم و این در حالی است که آنانی که در مدیریت آب هستند، از جامعه‌ مصرف‌کننده تا سازمان‌های مدیریت منابع آب، هریک به صورت پراکنده و جزیره‌ای کار می‌کنند و نتیجه‌ آن شکست منابع آب است، بنابراین ما در حال حرکت از یک زیست‌بوم آبیاری شده، به سمت اکوسیستمی که آب را از دست داده هستیم و بازیگران همچنان بد بازی می‌کنند و نتیجه آن از بین رفتن زیست‌بوم آب است.

سخدری در پاسخ به این سؤال که در اصلاح این زیست‌بوم چه می‌توان کرد؟ گفت: اینکه با همین منابع کم چگونه بهره‌وری بالاتری داشته باشیم و جامعه را نجات دهیم، نیازمند بازی خوب بازیگران است، یعنی بهره‌بردار کم مصرف کند؛ دانشگاه فناوری را به حوزه کشاورزی بیاورد و سازمان‌های متولی با تعامل با یکدیگر و به صورت مشارکتی، جامع و کل‌نگر عمل کنند.

وی ادامه داد: در اینجا جهاددانشگاهی به‌عنوان یک واحد تسهیل‌گر برای مدیریت منابع آب وارد می‌شود که با مشورت با سازمان‌ها و دانشگاه‌ها، یک مدل طراحی می‌کند که در آن از یک متر مکعب آب، منابع بیشتری بهره‌وری کنند و کم‌کم منجر به رفع کسری منابع آب مصرفی شود.

مدیر مرکز کارآفرینی و اشتغال جهاددانشگاهی خراسان رضوی با اشاره به بهره‌وری پایین آب در کشاورزی گفت: از هر مترمکعب آب در کشاورزی، یک تا دو دلار درآمد داریم، در حالی که این رقم در دنیا نزدیک به 15 تا 20 دلار است. اگر بتوانیم بهره‌وری آب را 3 برابر کنیم، می‌توان به همین میزان سود برد.

مدیر مرکز کارآفرینی و اشتغال جهاددانشگاهی خراسان رضوی در پاسخ به این سؤال که آیا جهاددانشگاهی به مانند کلینیکی است که مسائل باید به آن ارجاع شود تا راه‌حل ارائه دهد؟ گفت: بله، در حوزه کارآفرینی و نوآوری زنجیره‌ای از مسائل است و در یک سو منابع و استعدادها. رصد اینکه چگونه بهم اتصال یابند و بازیگران و ذی‌مدخلان چگونه باید کار کنند که بتوانیم از منابع‌مان بهتر استفاده کنیم، جهاددانشگاهی وارد می‌شود.

وی افزود: البته باید برای جهاددانشگاهی، مأموریت تعریف شود که نقش اتصال دانشگاه‌ها به شبکه مسائل جامعه را دارد و تقویت‌کننده نظام حکمرانی زیست‌بوم نوآوری و کارآفرینی است. جهاددانشگاهی می‌تواند یک نهاد تسهیل‌گر باشد و اولین شرط آن ایجاد بسترهای قانونی و اداری است و باید جهاددانشگاهی به‌عنوان عامل توسعه زیست‌بوم نوآوری در نظام حکمرانی شناسایی شود.

سخدری در پایان گفت: در قدم بعدی باید برای این مأموریت، یک مدل کسب‌وکار طراحی شود. جهاددانشگاهی چگونه می‌تواند زیست‌بوم نوآوری منطقه‌ای را در کل کشور شکل دهد؟ با توجه به این که هر منطقه، زیست‌بوم نوآوری ویژه خود را دارد که از زیست‌بوم‌های کوچکتری شکل یافته است و چگونه این زیست‌بوم‌ها که در کل، زیست‌بوم کشور را شکل می‌دهند، با هم یک نظام حکمرانی واحد، مشارکتی و کل‌نگر داشته باشند و اینکه نظام حکمرانی چگونه می‌تواند به تقویت این زیست‌‌بوم کمک کند،موضوع بسیار مهمی است که باید بدان پرداخت.