اضرار به دیگران از بزرگترین رذایل اخلاقی است

به گزارش خبرنگار افتخاری ایکنا، حجت‌الاسلام والمسلمین حسین تهرانی از اساتید حوزه علمیه تهران، شامگاه چهارشنبه، ۲۹ دی‌ماه در جلسه هفتگی درس اخلاق خود که در مدرسه نور برگزار شد، در تبیین رذیله اضرار به دیگران، گفت: یکی از موضوعاتی که علمای اخلاق در ذیل پنج رذیله اخلاقی اذیت، اهانت، تخفیف، تحقیر و اذلال، بیان کرده‌اند، موضوع اضرار به غیر و برادر مسلمان و دینی است که مسئله آزار و زیان رساندن به برادر مؤمن به‌عنوان رذایل اخلاقی شمارش شده است.

فرزند ارشد مرحوم آیت‌الله حاج‌آقا مجتبی تهرانی با بیان اینکه ضرر به دیگران به دو صورت عمدی و غیرعمدی است، افزود: در باب مسئله ضرر و زیان زدن به غیر، یک وقت انسان بدون توجه و غیر عمد به دیگری ضرری می‌رساند و اینجا عمدی مطرح نیست اما عمل از او صادر و ضرری به دیگری وارد شده است. در اینجا از نظر فقهی، فقها می‌فرمایند حکم فقهی بر او جاری است، اما این موضوع که ضرر غیر عمد به دیگری بوده، مد نظر علمای اخلاق نیست. هر چند از نظر فقهی این عمل حتی غیر عمد هم ضمان‌آور است ولی آنچه مد نظر علمای اخلاق است این است که شخص با توجه و با قصد نیت و عمدا به دیگری ضرر و زیانی بزند.

وی با بیان اینکه ضرر زدن عمدی به دیگران در شمارش رذایل اخلاقی قرار گرفته است، ادامه داد: اضرار به غیر از دو جنبه است یکی اینکه غیر عمد باشد که مورد بحث ما نیست ولی فقها گفتند چون غیر عمد بوده گناه محسوب نمی‌شود اما ضمان دارد، ولی آنچه مورد بحث ماست اینکه فردی بدون مجوز شرعی و عمدی بخواهد به دیگری ضرر و زیانی برساند که از نظر علمای اخلاق علاوه بر ضمان‌آور بودن، گناه و معصیت نیز محسوب می‌شود.

استاد اخلاق اظهار کرد: ریشه رذیله اخلاقی اضرار یک ریشه روانی و نفسانی است و از نظر درونی انسان مبتلا به یک صفت بد اخلاقی می‌شود که ظهور و بروز آن این عمل است. البته این بحث ذیل بحث ایذا آمده است. رابطه‌ای که بین اضرار غیر یا ایذای مؤمن است از نظر مفهومی این‌گونه است که یک وقت شخص در رابطه با ایذایی که نسبت به برادر مؤمن انجام می‌دهد این طور نیست که همیشه در این ایذا، اضرار هم باشد، اما از آن طرف درباره ضرر رساندن معمولا این‌طور است که در آن آزار و اذیت هست که به قصد عمد یک ضربه به برادر مؤمن می‌رساند، ولی برعکس آن همیشه این‌طور نیست، جایی که برادر مؤمن را ایذا می‌کند. از باب نسبت‌سنجی اضرار و ایذا باید گفت که هر اضراری، ایذا در آن است اما عکس آن هم هر ایذایی در آن اضرار نیست.

علت ابتلا به اضرار

حجت‌الاسلام تهرانی با اشاره به منشأ ابتلا به اضرار، گفت: کلا یک سنخ از رذایل اخلاقی این‌گونه است که اینها خودش در ابتدا از یک سری از رذایل اخلاقی دیگر که در انسان است، نشئت می‌گیرند، بعد به‌طور مستقل به‌عنوان یک رذیله جدید در روح و روان انسان پیدا می‌شود. اضرار به غیر معمولا از یک سری رذایل درونی انسان و صفات زشت درونی مانند حسد، کینه، دشمنی ایجاد می‌شود. اگر انسان به چنین صفات بدی مبتلا باشد، این صفات رذیله زمینه ابتلای او را به این رذیله فراهم می‌کنند.

وی افزود: مثلا کسی نسبت به دیگری حسد می‌ورزد و این حسد باعث می‌شود که به او زیانی برساند، پس این حسد منشأ این ضرر شده است. حالا وقتی این ضرر رساندن تکرار شد باعث می‌شود که این صفت ضرر رساندن به غیر تبدیل به یک رذیله مستقل شود و به نحو مستقل در درون او این رذیله ایجاد می‌شود.

حجت‌الاسلام تهرانی تصریح کرد: وقتی می‌گوییم این صفت ضرر رساندن خودش با تکرار تبدیل به یک رذیله مستقل می‌شود به این معناست که دیگر بحث این نیست که این فرد که مبتلا شده فقط به کسی که حسادت دارد ضرر برساند، بلکه دیگر قید شخصی کنار می‌رود و به همه مردم این حالت را دارد و می‌خواهد به همه مردم ضرر برساند.

وی ادامه داد: این صفت همان‌طور که گفته شد ریشه‌اش چند صفت زشت بوده که تبدیل به یک رذیله مستقل شده است و حالا فرد از ضرر رساندن به دیگران لذت هم می‌برد، در صورتی که ابتدا وابسته به آن رذایل بود، اما الان خودش یک رذیله مستقل شده است و حالا این رذیله مستقل، شاخه‌های مختلفی هم پیدا می‌کند.

استاد حوزه افزود: وقتی این عمل ضرر رساندن به دیگران در او تکرار شد و این رذیله در درون او ملکه شد، می‌گویند شخص دارای روح ماجراجویی است، چنین فردی دوست دارد به همه ضربه بزند و چه بسا این صفت رذیله منشأ همه جنایات بشری است. معمولا جنایتی اگر رخ می‌دهد، علت این جنایت برگرفته از این صفت زشت است و چه بسا در روایات نیز به همین جهت اشاره شده است. زشتی این صفت چنان بالاست که در کنار ملکات زشت دیگر آمده است.

مافوق رذایل اخلاقی

حجت‌الاسلام تهرانی با اشاره به روایتی نبوی به دو صفت بد که مافوق آن‌ها رذیله‌ای نیست، گفت: در روایتی از پیامبر اکرم(ص) آمده که حضرت فرمودند: «وخَصلَتانِ لَیسَ فَوقَهُما مِنَ الشَّرِّ شَیءٌ: الشِّرکُ بِاللّه والضُّرُّ لِعِبادِ اللّه» دو خصلت و صفت است که مافوق آن‌ها شری وجود ندارد، صفت اول شرک به خداست که گاهی شرک به خدا تبدیل به یک صفت زشت می‌شود. شرک هم ممکن است شرک خفی باشد که درباره شهوات انسان است که مثلا شهوت پول او را پول‌پرست می‌کند و گاهی شرک جلی است که درباره مسائل عقلی و اعتقادی است. صفت مقابل آن هم مسئله توحید است.

وی ادامه داد: اما خصلت و صفت دومی که پیامبر(ص) در این حدیث اشاره فرمودند، خصلت ضرر و زیان زدن به بندگان خداست، که در روایت این صفت بد در کنار شرک به خدا آمده است. شرک به خدا انسان را به هلاکت می‌رساند و در کنار شرک به خدا، مسئله ضرر به دیگران آمده است که اضرار بندگان خدا در کنار شرک به خداست که مافوق این دو خصلت بد، شری نیست. اگر این حالت در انسان به وجود بیاید، انسان از وادی انسانیت خارج می‌شود و به وادی حیوانیت گام می‌گذارد به حدی که فرد از صدمه زدن و زیان به دیگران لذت می‌برد و همان‌طور که گفته شد بسیاری از جنایات هم از این صفت سرچشمه می‌گیرد، چون یک حالت درندگی و حیوانیت در انسان ایجاد می‌کند که بسیار زشت و ناپسند است.

استاد اخلاق اظهار کرد: حیوانات درنده هم در این زمینه دارای دسته‌بندی هستند، وقتی حیوانی درنده به حیوانی دیگر ضربه می‌زند برای تغذیه خودش است و چون گرسنه است به حیوانی دیگر ضرر می‌زند تا تغذیه کند؛ اما یک سری از حیوانات درنده پست هستند از حالت پست درندگی خود نفعی نمی‌برند، حتی گرسنه هم نیستند بلکه می‌خواهند به دیگر حیوانات ضرر بزنند. حالا اگر انسان از انجام این عمل زشت لذت می‌برد و نفعی برای خود هم ندارد و شرع هم او را مجاز به این کار نکرده، این عمل باعث سقوط او می‌شود و انسان را کاملا از وادی انسانیت خارج می‌کند.

راه‌های شناسایی ضرر رساندن به دیگران

حجت‌الاسلام تهرانی گفت: در باب راه‌های شناسایی این مسئله باید گفت که انسان گاهی از خود سؤال می‌کند که آیا من مبتلای به این رذیله هستم؟ اگر بخواهد بداند که به این رذیله مبتلا شده باید ببیند که اگر مثلا فردی نسبت به فرد دیگر این عمل زشت را انجام داد، آیا او نیز از انجام این عمل خوشحال می‌شود؟ در درون خودش با دیدن این عمل چه اتفاقی افتاد؟ اگر او نیز از انجام این عمل که دیگری نسبت به دیگری انجام می‌دهد، خوشحال شد و لذت برد، پس او نیز مبتلای به این صفت است اما ظهور نکرده و باید مراقبت کند.

وی ادامه داد: عمل زشت از دیگری صادر شده اما او هم خوشحال شده است، پس این صفت در او نیز هست که مراتب و درجاتی دارد، و هر کس هم خودش را بهتر تشخیص می‌دهد، پس مراقب باشد. این صفت زشت از عداوت، حسد، کینه سرچشمه می‌گیرد و اگر تکرار شد این عمل تبدیل به ملکه می‌شود که اول نسبت به شخصی که از او کینه داشته صادر می‌شود اما با تکرار و ملکه شدن این فرد به همه افراد این‌گونه است.

راه درمان و علاج

استاد اخلاق در ادامه درباره راه درمان و علاج رذیله اخلاقی اضرار، گفت: علمای اخلاق برای درمان همه رذایل اخلاقی راه علمی و راه عملی را بیان کرده‌اند. همین که فرد بداند که اگر ابتلا شوم از وادی انسانیت خارج می‌شوم باعث مراقبت در فرد می‌شود. اما علاوه بر راه علمی و عملی، علمای اخلاق گفتند که برای درمان رذایل اخلاقی، صفت زیبای مقابل آن را انجام دهید و توصیه به تحصیل صفت زیبا و پسندیده ضد این رذیله را کرده‌اند. که در اینجا در مقابل رذیله اضرار به غیر، صفت پسندیده نفع و خیر رساندن به دیگران است.

وی بیان کرد: همان‌طور که رذایل صفتی زشت و ناپسند است در مقابل فضایل اخلاقی هم صفتی خوب و پسندیده است و راه علاج و درمان رذایل هم تحصیل صفت پسندیده ضد آن است. اما ممکن است تحصیل آن فشار و سختی داشته باشد اما این فشار برای انسان سازندگی دارد. در اینجا فرد نه تنها به دیگران ضرر نمی‌رساند، بلکه خیررسان هم هست. به‌ویژه در جایی که رذایل اخلاقی است مثلا نسبت به کسی کینه و حسد دارد، اینجا مهم است که او خیر به دیگری برساند. اصلا توصیه شده که دنبال روحیه خیر رساندن به دیگران باشید. اگر این روحیه در انسان ایجاد شد، عمل هم در آن صادر می‌شود.

فضیلت نفع‌رسانی

حجت‌الاسلام تهرانی با اشاره به آثار صفت پسندیده خیررسانی به دیگران، گفت: یکی از صفات پسندیده برای انسان، نفع‌رسانی به دیگران است. در روایتی از امام صادق(ع) آمده است که حضرت فرمودند: «سُئِلَ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله: مَن أحَبُّ النّاسِ إلَی اللّهِ؟ قالَ: أنفَعُ النّاسِ لِلنّاسِ»؛ از پیامبر اکرم(ص) سؤال شد که محبوبترین مردم نزد خدا کیست؟ حضرت فرمودند: نافع‌ترین مردم برای مردم کسی است که نفعش به مردم برسد. و در حدیث دیگری از پیامبر اکرم(ص) آمده که حضرت فرمودند: محبوبترین خلق نزد خدا کسی است که نفعش به موجوداتی که تحت تکفل خدا هستند برسد. بنابراین نفع رساندن، خیررساندن، سود رساندن به دیگران سبب خوشحالی و سرور است و خود این نفع رساندن یک صفت پسندیده و از فضایل اخلاقی است.

مافوق فضایل اخلاقی

حجت‌الاسلام تهرانی با اشاره به حدیثی نبوی به دو فضیلت اخلاقی مهم که مافوقی ندارند، گفت: همان‌طور که بیان شد در روایت نبوی پیامبر(ص) فرمودند: شرک به خدا و ضرر رساندن به دیگران از جمله رذایلی است که مافوق آن شری نیست، اما در مقابل این دو رذیله حضرت فرمودند: «خَصلَتانِ لیسَ فَوقَهُما مِنَ البِرِّ شَیءٌ: الإیمانُ بِاللّه والنَّفعُ لِعبادِ اللّه» دو صفت از صفت‌های خوب است که مافوق آن‌ها صفت خوبی نیست، که صفت اول ایمان به خدا و دوم نفع رساندن به بندگان خداست. در اینجا هم می‎بینید که در کنار ایمان به خدا صفت نفع رساندن به بندگان خدا آمده است.

وی ادامه داد: چه بسا اگر ایمان به خدا نباشد آن نفع به بندگان هم خیلی فایده‌ای ندارد، پس ایمان به خدا داشتن موجب این نفع می‌شود. چه بسا حتی مشهود هم باشد که کسانی که ایمان واقعی بیشتری دارند، نفع و خیرشان هم بیشتر است. اصلا زندگی انسان که در وادی انسانیت است، دایره مدار این زندگی بر خیر رساندن به دیگران است.

استاد حوزه گفت: انسان از نظر زندگی این‎گونه در اجتماع زندگی می‌کند که با دیگران می‌خواهد زندگی کند که از نظر انسانی، حس انسانی او خیر رساندن به دیگران باید باشد. اصلا زنده بودن انسان در خیر رساندن به دیگران است. پس بدانید اگر دارای صفت خیررسانی هستید در شما روحیه انسانیت است، چون دنبال ضرر به دیگران نیستید و علاوه بر آن خیر رسان هم هستید و انسان خیرخواه زنده است.

خیررسانی معنوی

استاد اخلاق خیررسانی معنوی به دیگران را مهم‎تر از خیررسانی مالی دانست و بیان کرد: اما یک نکته مهم در این باب توجه شود؛ اول اینکه تا بحث از نفع و خیررسانی به دیگران می‌شود همیشه دایر بر مدار مسائل مادی نیست و نباید ذهن به سمت کمک مالی برود، چون دیدها مالی است فکر می‌کنند از نظر مادی باید کمک کنند، در صورتی که کمک به نفع معنوی و خیررسانی معنوی، فضیلت بیشتری دارد. چون فردی را از نظر معنوی نجات می‌دهید که گرفتار است و دست او را می‌گیرید و به وادی معنویت می‌آورید و این خیررسانی مهم و باارزش است. سعی کنید دیگران که در موضوع معنوی مشکل دارند را راهنمایی کنید و نفع معنوی به آن‌ها برسانید.

حجت‌الاسلام تهرانی با تأکید اینکه خیررسانی باید در چارچوب شرع مقدس و از راه حلال باشد، گفت: نکته دوم اینکه روحیه نفع و خیرسانی بسیار خوب است اما همیشه باید در چارچوب شرعی عمل شود و نباید از هر راه و هر وسیله‌ای باشد، چراکه برخی از راه حرام کار خیر انجام دهند که این کار فضیلت نیست. این امر زمانی مقدس است که به‌وسیله یک ابزار مقدس و از راه شرعی انجام شود و حدود و صدور آن مشخص باشد.

حجت‌الاسلام تهرانی یادآور شد: نتیجه اینکه یکی از بزرگترین رذایل اخلاقی اضرار به دیگران است که هم از نظر عقلی و شرعی آن را قبیح دانسته‌اند، در مقابل هم روحیه خیررسانی برای علاج آن اثرگذار است و عملا انسان این روحیه خیررسانی به دیگران را تکرار کند که تکرار اثر روی صفت مقابل و زشت می‌گذارد و آن اضرار به دیگران را تضعیف می‌کند.

امیرمحسن سلطان احمدی