استناد اهل سنت به آیه غار در ماجرای خلافت

به گزارش ایکنا، جلسه تفسیر قرآن کریم آیت‌الله سیدجعفر سیدان، استاد درس خارج حوزه علمیه با محوریت آیه ۴۰ سوره توبه صبح امروز برگزار شد.

خداوند متعال در این آیه می‌فرماید: «إِلَّا تَنْصُرُوهُ فَقَدْ نَصَرَهُ اللَّهُ إِذْ أَخْرَجَهُ الَّذِينَ كَفَرُوا ثَانِيَ اثْنَيْنِ إِذْ هُمَا فِي الْغَارِ إِذْ يَقُولُ لِصَاحِبِهِ لَا تَحْزَنْ إِنَّ اللَّهَ مَعَنَا فَأَنْزَلَ اللَّهُ سَكِينَتَهُ عَلَيْهِ وَأَيَّدَهُ بِجُنُودٍ لَمْ تَرَوْهَا وَجَعَلَ كَلِمَةَ الَّذِينَ كَفَرُوا السُّفْلَى وَكَلِمَةُ اللَّهِ هِيَ الْعُلْيَا وَاللَّهُ عَزِيزٌ حَكِيمٌ؛ اگر او [پيامبر] را يارى نكنيد قطعا خدا او را يارى كرد هنگامى كه كسانى كه كفر ورزيدند او را [از مكه] بيرون كردند و او نفر دوم از دو تن بود آنگاه كه در غار [ثور] بودند وقتى به همراه خود مى گفت اندوه مدار كه خدا با ماست پس خدا آرامش خود را بر او فرو فرستاد و او را با سپاهيانى كه آنها را نمى‏ ديديد تاييد كرد و كلمه كسانى را كه كفر ورزيدند پست‏‌تر گردانيد و كلمه خداست كه برتر است و خدا شكست‏ ناپذير حكيم است.»

در ادامه متن جلسه را می‌خوانید؛

در مسئله امامت هم مقداری از مباحث مربوطه بیان شد. از جمله آیاتی که به کمک روایات معتبر و تاریخ قطعی، از آنها امامت ائمه معصومین(ع) استفاده می‌شد مورد صحبت قرار گرفت و بالاخره به اینجا رسیدیم که آیه‌هایی که اهل سنت به آنها استدلال کردند تا خلافت کسانی که مدعی خلافت آنها هستند را اثبات کنند، بررسی کنیم. امروز هم آیه چهلم را بیان می‌کنیم.

در آیه صحبت این است که امر به جهاد و محاربه با کفار و دشمنان دین شده ولی آنچنان که شایسته است از این فرمان الاهی تبعیت نشده است. آن وقت فرموده است اگر شما پیامبر را نصرت نمی‌کنید خداوند متعال او را نصرت می‌کند. آیه قبل این است: «إِلَّا تَنْفِرُوا يُعَذِّبْكُمْ عَذَابًا أَلِيمًا وَ يَسْتَبْدِلْ قَوْمًا غَيْرَكُمْ وَلَا تَضُرُّوهُ شَيْئًا وَاللَّهُ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ؛ اگر بسيج نشويد [خدا] شما را به عذابى دردناك عذاب مى ‏كند و گروهى ديگر به جاى شما مى ‏آورد و به او زيانى نخواهيد رسانيد و خدا بر هر چيزى تواناست».

آیه قبل‌ترش هم این است: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا مَا لَكُمْ إِذَا قِيلَ لَكُمُ انْفِرُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ اثَّاقَلْتُمْ إِلَى الْأَرْضِ أَرَضِيتُمْ بِالْحَيَاةِ الدُّنْيَا مِنَ الْآخِرَةِ فَمَا مَتَاعُ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا فِي الْآخِرَةِ إِلَّا قَلِيلٌ؛ اى كسانى كه ايمان آورده‏‌ايد شما را چه شده است كه چون به شما گفته مى ‏شود در راه خدا بسيج‏ شويد كندى به خرج مى‌دهيد آيا به جاى آخرت به زندگى دنيا دل خوش كرده‏‌ايد، متاع زندگى دنيا در برابر آخرت جز اندكى نيست».

خدا کجا پیامبر(ص) را نصرت کرده است؟ موارد نصرت در آیات شریفه به گونه‌های مختلف بیان شده است؛ از جمله در جنگ بدر و حنین و برخی جنگ‌های مختلف، خداوند با فرشتگان، پیامبر را نصرت کرده است و غلبه و پیروزی نصیب ایشان شده است. حالا یکی از موارد نصرت هم جریان غار است که می‌فرماید: ««إِلَّا تَنْصُرُوهُ فَقَدْ نَصَرَهُ اللَّهُ إِذْ أَخْرَجَهُ الَّذِينَ كَفَرُوا»، منظور این است که کفار برای قتل پیامبر(ص) توطئه کردند، اینگونه که از قبایل مختلف افرادی انتخاب شوند و شبانه درون خانه بریزند و حضرت را بکشند تا خون پیامبر(ص) بین قبایل مختلف عرب تقسیم شود و وقتی تقسیم شد، جمع علاقه‌مندان به پیامبر(ص) نخواهند توانست کاری کنند و در مقابل این جریان، کسی را بگیرند و بکشند. بنابراین این برنامه را ریختند. جبرئیل به پیامبر(ص) خبر داد و قرار بر این شد که امیرالمومنین(ع) جای پیامبر(ص) بخوابند. داستان به عنوان لیله المبیت در مدارک مطرح است. حضرت به غار رفتند و سه شبانه روز آنجا بودند. آیه شریفه از این جریان حکایت می‌کند.

نحوه امداد الاهی در ماجرای غار

در این جریان دو نفر بیشتر نبودند: «ثَانِيَ اثْنَيْنِ». در مدارک گفته شده است نفر دوم ابوبکر بوده است. خداوند چه زمانی پیامبر(ص) را نصرت کرد؟ زمانی که همراه پیامبر در حالت ترس خاصی بود و طبق اخبار می‌لرزید، آنگاه پیامبر(ص) فرمود: «لا تَحْزَنْ إِنَّ اللَّهَ مَعَنَا فَأَنْزَلَ اللَّهُ سَكِينَتَهُ عَلَيْهِ وَأَيَّدَهُ بِجُنُودٍ لَمْ تَرَوْهَا». خدا آرامش را بر پیغمبر اکرم(ص) نازل کرد و پیامبر(ص) را با جنودی که دیده نمی‌شدند کمک کرد. جمعی که پیامبر(ص) را تعقیب کرده بودند به کمک افرادی که می‌توانستند از طریق رد پا افراد را تعقیب کنند تا دم غار آمدند ولی دیدند در غار عنکبوت‌ها تار تنیده‌اند که معنایش این است کسی اینجا نیست. دو کبوتر هم آنجا برای خودشان لانه داشتند. در اینجا ملائکه کمک کردند و کفار را برگرداندند.

در این جریان خدا سکینه خود را بر پیامبر(ص) نازل کرد. ظهور کلمه «علیه» در عبارت «سَكِينَتَهُ عَلَيْهِ» این است که خدا سکینه را بر پیامبر(ص) نازل کرد، نه صاحب چون همه ضمیرهای قبل و بعد، پیغمبر اکرم(ص) هستند. برخی مفسران اهل سنت گفتند ضمیر «علیه» به صاحب پیامبر(ص) یعنی ابوبکر برمی‌گردد.

حدودا معنای آیه مشخص است. اهل سنت از چند چیز این آیه برای اثبات خلافت ابوبکر استفاده کردند: یکی اینکه گفتند آیه می‌فرماید «ثَانِيَ اثْنَيْنِ» و خود این یک امتیاز است. دوم اینکه از ابابکر تعبیر به «صاحب» شده است. دیگر اینکه فرمود «ان الله معنا». چهارم اینکه ضمیر «علیه» را به «صاحب» برگرداندند چراکه پیامبر(ص) همیشه سکینه داشتند. در نتیجه با توجه به این جهاتی که در آیه هست بیان می‌کنند که اینها امتیازاتی برای ابوبکر است.

ان‌شاالله راجع به تک تک اینها صحبت می‌کنیم و بررسی می‌کنیم که می‌تواند امتیاز باشد یا نمی‌تواند امتیاز باشد. اگر همه مواردی که گفتند قبول کنیم یعنی بگوییم منظور از «ثانی اثنین» دومی بوده است، گرچه قول دیگری هم هست و این امر امتیاز باشد و سکینه هم بر او نازل شده باشد ولی اینها دلیل خلافت نیست، گرچه همین این استدلال‌ها هم مورد خدشه قرار می‌گیرد، ولی اگر فرض بگیریم همه آنها ثابت شود فوقش این است ابوبکر امتیاز داشته است ولی به مسئله خلافت مربوط نیست.