رشد اخلاقی، دستاورد قرآنی ماه رمضان
استاد حوزه و دانشگاه گفت: شایسته و بایسته است که در پایان ماه رمضان شاهد تغییرات اساسی در کیفیت و کمیت عبادتهای خود باشیم و پیش‌نیاز این ارتقاء طراوت بخشیدن به شناخت‌ها و باورهای اساسی است.
حجت‌الاسلام والمسلمین سید علی‌اکبر حسینی، عضو هیئت علمی پژوهشکده فرهنگ و معارف قرآن در بیست و نهمین یادداشت خود، درباره دستاورد اخلاقی روزه در ماه مبارک رمضان و نقش آن در بندگی و سلوک اخلاقی پس از ضیافت الهی با استناد به دعای روز 30 ماه رمضان، نکاتی را بیان کرد که شرح آن در ادامه می‌آید:
ادعیه؛ تجلی ناب شخصیت ائمه(ع)
پیش از آن به مقایسه روایات و دعاهای معصومان و تفاوت محتوا و مضمون گزارش‌شده از حضرات معصومین (ع) بپردازم، یادآور می شوم که نقش اساسی و مشترک، روایت‌ها، دعاها و سیره معصومان (ع) آن است که جایگاه رفیعِ معرفت‌ها، باور، گرایش‌ها، اخلاق و رفتار آنان را نشان دهند و عظمت و شکوه بندگی این الگوهای والای بشری را ترسیم کنند.
اما باید به این نکته توجه داشت که در آیینه دعاهای برجای‌مانده از معصومان (ع)، شاهد جلوه‌های ناب‌تری از ژرفایی و زیبایی معارف توحیدی، اخلاقی و تربیتی حضرات معصوم (ع) هستیم؛ از آن‌رو که مخاطب آنان در دعاها و نجواهایشان خدایی است که علم و حکمت او بی‌پایانی و بیکرانه است، اما ائمه اطهار(ع)، در روایات، با انسان‌هایی گفت‌وگو می‌کنند که دارای محدودیت‌های فراوان و مراتب فهم متفاوت‌اند؛ این تفاوتها و محدودیت‌ها موجب می‌شود تا معصومان، ناچار در اندازه و حدِّ فهم و درک مخاطبان خود سخن بگویند. در اصول کافی ج ۱،ص ۲۳ در حدیثی منسوب به رسول گرامی اسلام آمده است: «إنَّا مَعَاشِرَ الانْبِیَآءِ أُمِرْنَا أَنْ نُکَلِّمَ النَّاسَ عَلَی قَدْرِ عُقُولِهِمْ، ما جماعت پیامبران مأموریم با مردم به اندازه خرد و ادراک آن‌ها سخن بگوییم.»
بر اساس باوری نادرست و در نگرشی سطحی برخی شیعیان، کتابهای دعا را وسیله‌ای برای ثواب ویژه کسانی می‌دانند که شرایط لازم را برای دانشاندوزی ندارد، با کمال تأسف این باور ناصحیح به‌تدریج به سنتی رایج و غالب نیز تبدیل‌شده است و به انکار جایگاه معرفتی دعاهای مأثور و یا غفلت از این گنجینه گران‌سنگ انجامیده است.
به‌رغم این فرضیه، ادعیه اهل‌بیت(ع) را باید از ژرفترین و کارآمدترین متون علمی و حکَمی دانست که در این متون، رازهای نهان سر به مهر جهان و انسان گشوده شده است و معصومان کوشیدهاند تا از رهگذر دعاها سبک زندگی توحیدی را به آدمیان بیاموزند و پرسش‌ها و شبهات فراوانی را عرصههای گوناگون، کلامی، اخلاقی و تربیتی را پاسخ گویند؛ بیشک غفلت از بُعد معرفتیِ مضامینِ ادعیه مأثور، محرومیت‌ها و خسارت‌های جبران‌ناپذیری را به‌دنبال داشته و خواهد داشت.
حسینی بیان کرد: از جمله دعاهای منسوب به معصومان (ع) ادعیه کوتاهی است که به هر یک به روزهای ماه مبارک رمضان اختصاص دارد؛ شماری از این دعاها از رسول خدا(ص) و برخی نیز از امام سجاد و در بخش تکمیلی صحیفه سجادیه گزارش‌شده است؛ فارغ از ارزش داوری درباره مستندات این دعاها، مضامین ژرف و قابل‌تأملی در این فرازها به‌چشم می‌خورد.
برخی بر این باورند که رمضان به‌مثابه کارگاه اخلاقی و تربیتی است که در سی روز برگزار می‌شود و دعاهای کوتاه هر روز این ماه، نیاز‌های اساسی زندگی اخلاقی است که روزه‌داران این نیازها را در هر روز ماه مبارک به ترتیب از پروردگار خود تمنا می‌کنند؛ این مطالبات در حقیقت گام‌هایی معنویی است که روزه‌دار به ترتیب در هر روز در پرتوی روزه و عبادات می‌پیماید و خود را به خدا نزدیک و نزدیک‌تر می‌کند.
پس از نکات یاد شده درباره جایگاه دعا در نظام اخلاقی اهل‌بیت، شایسته است که نگاهی به مضمونِ سی‌ام دعای کوتاه روز ماه مبارک رمضان داشته باشیم: «اللهمّ اجْعَلْ صیامی فیهِ بالشّکرِ و القَبولِ علی ما تَرْضاهُ و یَرْضاهُ الرّسولُ مُحْکمَةً فُروعُهُ بالأصُولِ بحقّ سَیّدِنا محمّدٍ و آلهِ الطّاهِرین و الحمدُللهِ ربّ العالمین».
در اولین فراز دعا آمده است «اللهمّ اجْعَلْ صیامی فیهِ بالشّکرِ و القَبولِ علی ما تَرْضاهُ و یَرْضاهُ الرّسولُ». روزه‌دار در این تمنای کوتاه و در آخرین روز ضیافت الهی، از میزبان خود می‌خواهد تا روزه را همان‌طور که مورد خشنودی خود و فرستاده‌اش حضرت رسول(ص) است، بپذیر و شاکر این عبادت ناچیز او باشد.
یکی از اوصاف بسیار شورانگیز خداوند که بارها در قرآن بیان و تکرار شده، وصف شکر گذار بودن خداوند است، خدایی که آفریننده جهان و انسان است و تدبیر همه امور هستی وابسته به اراده و مشیت او است، خود را موظف می‌داند که شکر گذار اعمال و رفتار بندگان خود باشد؛ از منظر روان‌شناختی، سپاسگزاری خدا در برابر رفتار خوب بندگان بسیار هیجانانگیز و با حلاوت است.
اساساً سپاسگزاری در برابر احسان از الزامات اخلاقی و از مشوق‌های بسیار مؤثر در تسریع تربیت و تربیت‌پذیری است که عقل و فطرت انسان به سهولت آن را درک می‌کند؛ سپاسگزاری در برابر احسان، نقشی شگفت‌انگیز در تهییج و ترغیب افراد نیکوکار به انجام نیکی و تداوم آن خواهد داشت. بدیهی است این تأثیرگذاری زمانی فزونی خواهد یافت که شکرگذار از منزلت و جایگاه والایی برخورد باشد؛ این لذت‌بخشی و شورانگیزی را نمی‌توان توصیف کرد، زمانی که شکر کننده احسان بنده، آفریننده و پروردگار جهان باشد، زمانی که او روزه بنده خود را بپذیر و به‌خاطر انجام این وظیفه الهی از او سپاسگزاری کند.
سپاسگزاری خدا در برابر انجام وظایف بندگان، از جمله اصول یاری‌گر اخلاق قرآنی و از مشوق‌های بسیار مؤثر در روند تحول اخلاقی و پایبندی به دستورات اخلاقی است؛ سپاسگزاری خداوند در برابر خوبی‌های بندگان در قرآن بارها و با تعابیر گوناگون تکرار شده است مانند آیه ًآیه 158 سوره بقره «فَإِنَّ اللَّهَ شَاكِرٌ عَلِيمٌ» و آیه 147 سوره نساء «وَ كانَ اللَّهُ شاكِراً عَلِيماً».
نقش شناخت‌ها و باورهای نسبت به اصول اساسی در ثمربخشی عبادت
دومین فراز دعای سی‌ام حاوی یکی از مباحث عمیق اخلاقی است و در این فراز، اهمیت اصول باورها و نقش آن در گرایش‌ها و رفتارهای انسان‌مدار توجه قرارگرفته است؛ روزه‌دار ابتدا از خداوند می‌خواهد تا روزه‌اش را بپذیرد و شاکر عبادت او باشد و در دومین فراز دعا، از خدا این تمنا را دارد «مُحْکمَةً فُروعُهُ بالأصُولِ بحقّ سَیّدِنا محمّدٍ و آلهِ الطّاهِرین و الحمدُللهِ ربّ العالمین»، در این درخواست به این نکته توجه فراوانی شده است که خاستگاهِ نماز، روزه، انفاق و آنچه در گرایش‌ها، اخلاق و رفتارهای ما تجلی می‌کند و در احساس‌مان بازتاب دارد، شناخت‌ها و معرفت‌های هستی شناسانه و انسان شناسانه انسان است به این معنا که عبادتهای ما، حضور قلب و اخلاص ما، وابسته به نگرشی است که خدا، مبدأ، آغاز و فرجام جهان است.
روزه همانند هر عبادت دیگری باید در جغرافی معرفتی و اعتقادی شکوفا شود، همه عبادتهای ما به‌رغم کارکردهای متفاوت، نتایج گوناگون و شکلها و صورتهای متنوعی که دارند زمانی عبادت محسوب می‌شوند و ما را برای تکامل، تعالی و رستگاری یاری میدهند که با انگیزه اطاعت از فرمان خدا انجام گیرند و در اصطلاح فقهی و اخلاقی با قصد امتثال امر الهی انجام شوند؛ همه عبادتها با تمامی تنوع و تعددی که دارند در حقیقت تجلی سرسپردگی بنده نسبت به ساحت قدسی پروردگار جهان است.
اصول شناختی و اعتقادی؛ عامل طراوت، شادابی و ثمربخشی عبادت
در دومین فراز دعای سی‌ام و آخرین روز ضیافت الهی، بر ضرورت رابطه مهم بین شناخت‌ها و باورهای انسان با رفتارهای او تأکید شده است، این اصول شناختی و اعتقادی که در دعا به آن اشاره‌شده «مُحْکمَةً فُروعُهُ بالأصُولِ» در مقایسه به اعمال و رفتار عبادی، مانند روزه و نماز، به مثابه ریشههای درخت است که طراوت، شادابی و ثمربخشی درخت وابسته با آن خواهد بود.
در این دعا از خدا می‌خواهیم تا عبادتهای ما با اصول اعتقادی و باورهای ما ارتباط وثیقی و ناگسستنی داشته باشند.
تأکید بر این نکته در دعای سی‌ام از آن رو است که انسان در معرض این خسارت بیمناک قرار دارد که انجام عبادتها به تدریج به عادتهای او تبدیل شود؛ و اصولی را که معنا بخش رفتارهای عبادی و معنوی ما است فراموش کند؛ در این تمنا از خدا می‌خواهیم که فروعات دینی و رفتارهای معنوی با اتکا بر اصول شناختی و اعتفادی استحکام یابد و لزوم پیوستگی این اصول رفتارها، همواره مورد توجه و تأکید ما قرار گیرد.
از نشانههای این پیوستگی اشتیاق و میل قلبی به عبادت است، انسان مؤمن می‌تواند با رصد احساسات خود نسبت به عبادت دریابد که اصول و اعتقادات اساسی را از یاد برده است و یا موردتوجه هستند.
تعبیر محکمه فروع بالاصول به این معنا است که اصول دین، بخش از وجود ما و مقوّم وجودی انسانی ما باشد. این اصل اساسی آخرین تمنای انسان در آخرین روز ماه رمضان و بالاترین دستاوردی است که باید از روزه و از ضیافت رمضان انتظار داشت.
با موفقیت در آخرین کلاس رمضان شاهد ارتقاء کمی و کیفی عبادات‌های خود خواهیم بود. درباره سبک زندگی آیت‌الله بهجت آمده است که این عارف واصل هر چه به پایان عمر خود نزدیک‌تر می‌شد؛ زمان بیشتری را به عبادت و نجوا با خدا اختصاص میدادند.
در پایان این نکته را نیز یادآور میشویم در این دعای کوتاه مجموعه‌ای از مفاهیم مهم گردآوری شده و بر رابطه اصول و فروع تأکید ویژهای شده است؛ بر اساس تمناهای سه گانه در دعاهای روزهای ماه ضیافت الهی، شایسته و بایسته است که شاهد تغییرات اساسی در کیفیت و کمیت عبادتهای خود باشیم؛ پیش‌نیاز این ارتقاء طراوت بخشیدن به شناخت‌ها و باورهای اساسی است. حضور قلب و اخلاص در عبادت نیز از این رهگذر دست‌یافتنی خواهد بود.
انتهای پیام
