ظلم ستیزی از ملزومات نظام اخلاقی قرآنی است

حجت‌الاسلام والمسلمین سیدعلی‌اکبر حسینی، عضو هیئت علمی پژوهشکده فرهنگ و معارف قرآن در بیست و پنجمین یادداشت خود به خبرگزاری ایکنا از قم گفت: روز جهانی قدس و حمایت از مظلومان فلسطین و رویارویی با تجاوزگران و ستمگران از جلوه‌‏های بارز و شورانگیز اخلاق قرآنی است؛ خاستگاه این تصمیم عزت‎بخشِ امام خمینی(ره) در نام‌گذاری روز قدس را باید در آموزه‎های قرآن و تعالیم معصومان جست‌وجو کرد.

مشروح این یادداشت را در ادامه می‌خوانید:

بر اساس روایتی از امام صادق (ع)، برائت از طاغوت‌ها یکی از شش ویژگی شیعیان است؛ و در روایتی دیگر، وجود طاغوت‌ها از دلایل غیبت امام زمان (عج) به شمار آمده است.

بر اساس مبانی هستی شناختی نظام اخلاقی قرآن، جهان، همواره عرصه‌ی رویارویی ولایت خدا و ولایت طاغوت است. در آموزه‎های قرآنی از این دو ولایت به حزب خدا و حزب شیطان (مجادله: 19) و در مواردی نیز به لشکر خدا و لشکر شیطان (صافات: 173) تعبیر شده است.

در تبارشناسی‏‌های دوگانه‏‌های قرآنی، گریزی از پذیرش یکی از دو دسته و پیوستن به آن‏ها نیست؛ آدمیان ناچارند یکی از دو حزب را برگزیند؛ ولایت خدا و یا ولایت شیطان.

در با عظمت‌‏ترین آیه قرآن (آیه‌الکرسی)، به فرجامِ هر یک از این دو انتخاب اشاره‌شده است «اللّهُ وَلِیُّ الَّذِینَ امَنُوا یُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُماتِ إلَی النُّورِ وَ الَّذِینَ کَفَرُوا أَولِیائُهُم الطّاغُوتُ یُخْرِجُونَهُم مِنَ النُّورِ إِلَی الظُّلُماتِ أُولئِکَ أصْحابُ النّارِ هُمْ فِیها خالِدُونَ خداوند دوست و سرپرست كسانى است كه ايمان آورده‌‏اند، آن‌ها را از تاريكی‌های (جهل، كفر و فسق) به‌سوی نور (علم و ايمان و تقوا) بيرون می‌برد و كسانى كه كفر ورزيدند سرپرستان آن‌ها طغیانگران‌اند كه آن‌ها را از نور (هدايت) به‌سوی تاريكی‌های (گمراهى) بيرون می‌‏برند. آن‌ها اهل و همواره در آتش خواهند بود» (بقره: 256).

واژه‌شناسی قرآنی طاغوت

واژه طاغوت از واژگان بنیادی قرآن از مفاهیم عام سیاسی این کتاب آسمانی به شمار می‎آید. واژه طاغوت از ریشه، طَغَی، به معنای طغیان کردن، سرریز و لبریز شدن است؛ طاغوت در کاربست‌های قرآنی به معنای تجاوزکار است و در اصطلاح قرآنی به کسی اطلاق می‎شود که شرارت و گناه را از حد گذرانده باشد؛ و مقصود از تجاوز و گناه در اینجا، نادیده گرفتنِ حدود دینی و اخلاقی است.

واژۀ طاغوت 8 بار در قرآن کریم تکرار شده است. در نظام اخلاقی قرآن پیروی از طاغوت در برابر عبادت و پیروی از خدا آمده است. «فَمَنْ يَكْفُرْ بِالطَّاغُوتِ وَ يُؤْمِنْ بِاللَّهِ فقد استَمْسَكَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقى خداوند دوست و سرپرست كسانى است كه ايمان آورده‏اند، آن‌ها را از تاريكی‌های (جهل و كفر و فسق) به‌سوی نور (علم و ايمان و تقوا) بيرون می‌‏برد و كسانى كه كفر ورزيدند سرپرستان آن‌ها طغيان‎گرانند كه آن‌ها را از نور (هدايت) به‌سوی تاريكى‏های (گمراهى) بيرون می‌‏برند. آن‌ها اهل آتش‌اند كه در آنجا جاودان‌اند‏» (بقره: 257)،

در این آیه، کفر ورزیدن نسبت به طاغوت بر ایمان به خدا مقدّم شده است تا اهمیت و لزوم مبارزه با طاغوت را در نظام اخلاقی نشان دهد.

در شماری از آیه‎های قرآن، دعوت به توحید و خداپرستی با اجتناب از طاغوت همراه است. (نحل/ 36). در نظام اخلاقی قرآن طاغوت‌پرستان بدتر از فاسقان، ملعون و مغضوب خداوند و حتی بدترین و گمراه‌ترین انسان‌ها معرفی‌شده‌اند (مائده: ۵۹-۶۰).

در آیه 76 سور نساء، خداوند کسانی را که در راه خدا پیکار می‎کنند، در برابر کسانی قرار می‎دهد که در راه طاغوت می‏‌جنگند. در قرآن بر این نکته تأکید شده است که پیروان طاغوت در آتش جهنم جاودان خواهند سوخت. (بقره: 27).

ایزوتسو قرآن‌پژوه فقید معاصر در یکی از تألیفات قرآنی خود با نام مفاهیم اخلاقی، واژه طغیان را مرادف و هم‌معنای استکبار دانسته و آن را به رودخانه‌ای تشبیه کرده است که آب آن به‌قدری بالا می‌آید که از کرانه‌های آن لبریز و سرریز می‌شود؛ بنابراین طاغوت به استکبار و هر نوع غروری که موجب عصیان و سرکشی شود، گفته می‎شود.(توشیکو ایزوتسو، مفاهیم اخلاقی، ج۱، ص۱۴۹، دینی در قرآن، انتشارات دانشگاه مک گیل، ملکه، ۲۰۰۲.)

در کاربست‌های قرآنی واژه طاغوت در مواردی به کاهن، شیطان و رهبران ضلالت و گمراهی به‌کاررفته است.(اسماعیل بن حماد جوهری، الصحاح تاج اللغة و صحاح العربیة، ذیل «طَغا»، چاپ احمد عبدالغفور عطار، بیروت ۱۴۰۷/ ۱۹۸۷؛  ا بن منظور، لسان العرب ذیل «طغی».)

معانی متعدد و متنوع واژه طاغوت نشان می‎دهد این واژه، دربردارنده معنای عامی است که شامل افراد و مصداق‎های فراوانی می‎شود. مفسران براین باورند که طاغوت در معنای عام، هرگونه تجاوزگری و نادیده گرفتن مرزها و حدود است. از این‌رو، «ساحران، کاهنان، کسانی که مانع پیمودن راه خدا می‎شوند، بت‌ها، شیاطین و جنی‎هایی که معبود انسان‎ها می‌شوند، کسانی که دیگران را گمراه‌ می‎کنند و همه کسانی که از فرمان آنان پیروی می‌شوند؛ در حالی‎که این فرمانبری با رضایت و خشنودی خدا همراه نیست»، طاغوت هستند.( طبری، تفسیر طبری، ذیل بقره:۲۵۶. ابوالقاسم حسین بن محمد راغب اصفهانی، المفردات فی غریب القرآن، ج۱، ص۳۰۵، قم ۱۴۰۴.  طباطبائی، المیزان. ذیل بقره:۲۵۶)

از منظر برخی مستشرقان، مانند «وات»، طاغی کسی است که محدودیت‎های اخلاقی و دینی را نادیده می‎گیرد. و اجازه نمی‌دهد هیچ‌چیز مانع دست‎یابی او به خواسته‏هایش شود و به توانایی‌هایی بی‌پایان خود اعتماد و اعتقاد واهی دارد. در قرآن این واژه بر فقدان احساس بندگی و انکار مخلوق بودن، در برابر خالق، دلالت می‌کند و بازگوکننده نوعی بی‌اعتنایی نسبت به خدا و انکار پروردگار است.(مونتگمری وات، محمد در مکه، ج۱، ص۶۶-۶۷، انتشارات دانشگاه آکسفورد، ۱۹۵۳.)

در منابع روایی، شاهد کاربست‏های فراوان واژه طاغوت و مشتقات آن هستیم. در منابع روایی شیعه، واژه طاغوت پرکاربردتر از منابع اهل سنّت است و سخن از طاغوت و طاغیه به مفاهیم و موضوعات هم‌عصر با صدور روایات نزدیک شده است و بیشتر، بر حاکمان ستمگر تطبیق داده می‎شود.(محمد بن حسن صفار قمی، بصائر الدرجات، ج۱، ص۱۴۴- ۱۴۵، چاپ حسن کوچه باغی، تهران ۱۳۶۲ش. کلینی، الاصول من الکافی، ج۱ ص۲۶۲؛ 261؛ 319؛ 477. )

در روایتی، پیروان ائمه (ع) دستور یافته‌اند که مراقبِ فتنۀ طاغوت‌ها و پیروان آن‌ها باشند، زیرا آنان فریفته حُطام دنیا شده‌اند.(کلینی، الاصول من الکافی، ج۸، ص۱۵)

در شماری از روایات آمده است که در عصر جاهلیت، اعراب، بعضی از داوری‌های خود را نزد طاغوت‎ها می‌بردند، در روایت پرشماری از پیشوایان معصوم، از رجوع به طاغوت و قضاوت آنان منع شده است.

بر اساس روایتی از امام صادق (ع)، برائت از طاغوت‌ها یکی از شش ویژگی شیعیان است.(. محمد بن علی، ابن بابویه، کمال الدین، ص۲۶.؛ محمد بن علی ابن بابویه قمی، صفات الشیعة، ج۱، ص۲۹-۳۰، تهران. ) در این روایات، وجود طاغوت‌ از دلایل غیبت امام زمان (عج) به شمار آمده است( محمد بن علی ابن بابویه قمی، کمال الدین وتمام النعمة، ج۱، ص۲۶، چاپ علی اکبر غفاری، قم ۱۴۰۵/۱۳۶۳ش.)

در برخی روایات شیعه، جبت و طاغوت به دشمنان اهل‌بیت (ع) تأویل شده است.(مجلسی، بحارالانوار، ج۳۰، ص۱۸۷-۱۸۸ و ج۳۱، ص۶۰۰-۶۰۱ )

 در دوران معاصر و به‌ویژه پس از پیروزی انقلاب اسلامی در ایران، شاهد کاربست‎های گسترده واژۀ طاغوت در ادبیات ایران و جهان اسلام هستیم؛ در ادبیات سیاسی امام خمینی ره در بسیاری از موارد این بیشتر برای شاهان پهلوی و درباریان فاسد آن‌ها به‌کار رفته است.

این واژه در جهان اسلام، امروز به فرد، گروه و حکومتی اطلاق می‎شود که رویکردی ضد اسلامی دارد و از ارزش‌های مادّی و ضد دینی غرب حمایت می‌کند و نیز به کسانی اطلاق می‎شود که از عوامل و وابستگان غرب، بوده و سعی در مشروعیت بخشی به ارزش‎های غربی و نظام‎های سکولار دارند.

بر اساس گزاره‌‏های تاریخی از امام صادق(ع)، معاویه با صدور دستورالعملی خطیبان را ملزم کرد تا تنها به شرح و بسط اولین فراز آیه سوره بقره بپردازند «یومن بالله» و از دومین فراز آن «یکفر بالطاغوت» سخن نگویند و لب فروبندند.

ظلم‌ستیزی، برترین ویژگی اسوه‎های قرآنی

در سه آیه از آیه‏های قرآن واژه اسوه به‌کاررفته است «لَقَدْ كانَ لَكُمْ في‏ رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ لِمَنْ كانَ يَرْجُوا اللَّهَ وَ الْيَوْمَ الْآخِرَ وَ ذَكَرَ اللَّهَ كَثيراً» (احزاب: 21)

«قَدْ كانَتْ لَكُمْ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ في‏ إِبْراهيمَ وَ الَّذينَ مَعَهُ إِذْ قالُوا لِقَوْمِهِمْ إِنَّا بُرَآؤُا مِنْكُمْ وَ مِمَّا تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ كَفَرْنا بِكُمْ وَ بَدا بَيْنَنا وَ بَيْنَكُمُ الْعَداوَةُ وَ الْبَغْضاءُ أَبَداً حَتَّى تُؤْمِنُوا بِاللَّهِ وَحْدَهُ» (ممتحنه: 4).

«لَقَدْ كانَ لَكُمْ فيهِمْ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ» (ممتحنه: 6).

نکته حائز اهمیت در سه آیه یاد شده آن است که در همه موارد یاد شده، در شرایطی به الگو بودن ابراهیم و رسول گرامی اسلام بازگو شده است، آن دو فرستاده اولوالعزم خدا در حال مبارزه رویارویی با طاغوت‏های زمان خود هستند.

در آموزه‎های قرآنی تنها در آیه 84 سوره صافات سخن از قلب سلیم به میان آمده است «إِذْ جَاءَ رَبَّهُ بِقَلْبٍ سَلِيمٍ؛ زمانی که ابراهیم (ع) با قلبی سلیم به سوی پروردگارش روى آورد». سپس به بیان ویژگی نشانه‌‎های قلب سلیم می‎پردازد. اولین و مهم‎ترین نشانه قلب سلیم، رویارویی با طاغوت است که در آیات 85 – 87 به آن‎ها اشاره می‎شود «إِذْ قَالَ لِأَبِيهِ وَ قَوْمِهِ مَا ذَا تَعْبُدُونَ أَئفْكا ءَالِهَةً دُونَ اللَّهِ تُرِيدُونَ* فَمَا ظَنُّكمُ بِرَبّ‏ الْعَالَمِين فَنَظَرَ نَظْرَةً فىِ النُّجُومِ».

رشدیافتگی از جمله ویژگی‎های ابراهیم، پرچم‌دار توحید، است؛ این ویژگی در آیه 51 سوره انبیاء بیان‌شده است. «وَ لَقَدْ آتَيْنا إِبْراهِيمَ رُشْدَهُ مِنْ قَبْلُ؛ و بيقين ما پيش از این، رشد ابراهيم را بوى داديم». سپس در آیه 52 به برخی از ملزومات رشدیافتگی اشاره‌شده است «إِذْ قَالَ لِأَبِيهِ وَ قَوْمِهِ مَا هَذِهِ التَّمَاثِيلُ الَّتىِ أَنتُمْ لهَا عَكِفُونَ». در این آیات نیز تقابل و رویارویی با طغیانگران، مهم‌‏ترین نشانه‎های رشد یافتگی است.

در آیات 16 – 18 سوره زمر، برخی ویژگی‏های اولوالألباب بازگو شده است: «يَاعِبَادِ فَاتَّقُونِ*وَ الَّذِينَ اجْتَنَبُواْ الطَّغُوتَ أَن يَعْبُدُوهَا وَ أَنَابُواْ إِلىَ اللَّهِ لهَمُ الْبُشْرَى‏ فَبَشِّرْ عِبَادِ (17) الَّذِينَ يَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَيَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ أُوْلَئكَ الَّذِينَ هَدَئهُمُ اللَّهُ وَ أُوْلَئكَ هُمْ أُوْلُواْ الْأَلْبَابِ». اجتناب از طاغوت و رویارویی با نظام‏های طاغوتی در صدر ویژگی‎های خردورزان قرار دارد.

طاغوت ستیزی را باید از مشخصات اندیشه تشیع دانست؛ این ویژگی در نهضت عاشورا و با ایثار و جانفشانی اباعبدالله سیدالشهدا در کربلا به زیبایی ترسیم و در نهضت اسلامی ایران و با اقتدا به قیام عاشورا بار دیگر تکرار می‎شود.