منشأ عداوت بین انسان‌ها از منظر قرآن چیست

به گزارش ایکنا، جلسه تفسیر آیت‌الله عباسی خراسانی با محوریت سوره بقره، 6 اسفند‌ماه، در مدرسه فیضیه حوزه علمیه قم برگزار شد. وی در این جلسه به تفسیر 36 سوره «بقره» پرداخت. در مشروح سخنان وی از نظر می‌گذرد؛

خداوند متعال در این آیه می‌فرماید: «فَأَزَلَّهُمَا الشَّيْطَانُ عَنْهَا فَأَخْرَجَهُمَا مِمَّا كَانَا فِيهِ وَ قُلْنَا اهْبِطُوا بَعْضُكُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ وَ لَكُمْ فِي الْأَرْضِ مُسْتَقَرٌّ وَ مَتَاعٌ إِلَى حِينٍ؛ پس شيطان هر دو را از آن بلغزانيد و از آنچه در آن بودند ايشان را به درآورد و فرموديم فرود آييد شما دشمن هم‌ديگريد و براى شما در زمين قرارگاه و تا چندى برخوردارى خواهد بود». متن جلسه از نظر می‌گذرد؛

عرض شد بهشت مسکن و مأوای جناب آدم و همسر او بود و خداوند به آنها اختیار استفاده از نعمت‌های مختلف را داده بود. تنها منطقه ممنوعه شجره‌ای بود که حضرت حق نهی فرمودند که از این شجره استفاده نشود.

«ازّل» به معنای لغزش است و «ازلال» لغزاندن است. در آیه دیگر دارد: «فَوَسْوَسَ لَهُمَا الشَّيْطَانُ». شیطان به لحاظ ادبی از «شطن» است. هر چیزی که دورکننده از خدا باشد شیطان است. شیطان آنها را از بهشت لغزاند و آنها را از آنچه در آن بودند خارج کرد. حضرت حق می‌فرماید: «وَقُلْنَا اهْبِطُوا بَعْضُكُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ». «هبوط» فرود آمدن از نقطه‌ای به نقطه دیگر است یا از نقطه مکانی به مکان دیگر یا از نقطه مکنتی به مکنت دیگر.

همه ضمائر در آیه کریمه ضمیر تثنیه است. شیطان آنها را لغزاند، شیطان باعث خروج آنها شد و در نتیجه آنها را از مقامی که داشتند به اغوا کشید و عداوتی که داشت ظاهر کرد و مایه هبوط آنها شد و به عبارت دیگر باعث شد هبوطی صورت بگیرد که این هبوط مذموم است. به جهت اینکه جناب آدم و حوا در نعمت بودند و هبوط باعث شد این نعمت از آنها سلب بشود. به نسبت این آیه با آیه قبل توجه دارید. آیه گذشته درباره مقام آدم و حوا و نعمت‌ها بود و اینجا بحث این است که این مقام و منزلت از آنها گرفته شد و این لغزش باعث شد آنها از بهشت خارج شوند.

دو نحوه هبوط انسان

جالب این است که شیطان آنها را از نعمت‌ها خارج کرد و در واقع می‌شود بگوییم در اینجا دو هبوط و دو نحوه هبوط وجود دارد. یک مرتبه به اینکه «َقُلْنَا اهْبِطُوا بَعْضُكُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ». یکبار دیگر می‌فرماید: «قَالَ اهْبِطَا مِنْهَا جَمِيعًا». می‌شود بگوییم شاید دو هبوط وجود داشته است. یک خطاب شخصی است و یک خطاب جمعی است. منظور از این «همه» چه کسانی هستند؟ جناب آدم، حوا و شیطان. از همین جا باید انسان با توجه به این آیه این هشدار را دریافت کند که همیشه در معرض لغزش است و شیطان آسایش و آرامش و ایمان و عقیده و حالات خوش انسان را هدف گرفته است. مسئله لغزش مسئله‌ای است که انسان باید همواره مراقب آن باشد.

شاید هر چیزی انسان را از هر حق دور کند و دورکننده عن الله باشد شیطان است. بنابراین انسان حتی باید متوجه خطوراتش باشد. بعضی نظرشان این است امر جمعی که در اینجا آمده است ذریه آدم را هم شامل می‌شود. اینجاست که این هبوط و فرودی که اتفاق افتاد و به عبارت بهتر، نزول معرفتی که اتفاق افتاد از دست دادن مقامی از مقاماتی بود که انسان داشت. به عبارت دیگر در بهشت متنعم بود، این بهشت هم بهشت برزخی و مثالی بود، انسان متنعم در آن بود، ولی شیطان باعث شد این نعمت از دست او برود. از اینجا روشن می‌شود شیطان محور اصلی عداوت انسان است.

ممکن است مراد از «بَعْضُكُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ» عداوت انسان‌ها نسبت به یکدیگر باشد، ممکن است القائات شیطان باشد که موجب عداوت می‌شود. عرض ما این است منشأ همه عداوت‌ها وسوسه شیطان است، حتی عداوت‌های فردی بین انسان‌ها. این شیطان است که افراد را به هم بدبین می‌کند و بین آنها عداوت را القا می‌کند: «‌إِنَّمَا يُرِيدُ الشَّيْطَانُ أَنْ يُوقِعَ بَيْنَكُمُ الْعَدَاوَةَ وَالْبَغْضَاءَ فِي الْخَمْرِ وَالْمَيْسِرِ وَيَصُدَّكُمْ عَنْ ذِكْرِ اللَّهِ وَعَنِ الصَّلَاةِ فَهَلْ أَنْتُمْ مُنْتَهُونَ؛ همانا شيطان مى‏ خواهد با شراب و قمار ميان شما دشمنى و كينه ايجاد كند و شما را از ياد خدا و از نماز باز دارد پس آيا شما دست برمى‌داريد».

همانطور که در آیه شریفه است ورود شیطان از چند طرف است نه اینکه از یک طرف باشد. برای همین در روایات داریم که ائمه ما دستور فرمودند یکی از راه‌هایی که انسان باید مراقبت باشد مراقبت در برابر خطورات و وساوس شیطان است. خطورات شیطان اولین مرحله ورود به گناه است. اگر انسان از همان اول مراقبت داشته باشد می‌تواند در مراحل بعدی نجات یابد.