پژوهشگر حوزه علمیه:
منبع‌شناسی در تحقیقات رضوی کمرنگ است
پژوهشگر حوزه علمیه گفت: نبود منبع‌شناسی دقیق، لطمه زیادی به نتیجه تحقیق وارد می‌کند، که در برخی تحقیقات صورت گرفته هم شاهد هستیم.
به گزارش ایکنا، حجت‌الاسلام والمسلمین روح‌الله توحیدی‌نیا، شامگاه دوشنبه، 9 تیرماه در نشست «نقش تاملات منبع‌شناسانه در کارآمدی مطالعات رضوی» با تاکید بر لزوم منبع‌شناسی و استفاده از منابع اصیل در تحقیقات رضوی، گفت: نبود منبع‌شناسی دقیق، لطمه زیادی به نتیجه تحقیق وارد می‌کند، که در برخی تحقیقات صورت گرفته هم شاهد هستیم.توحیدی‌نیا با بیان اینکه در مطالعات رضوی، کارآمدی و پاسخگویی بر منبع‌شناسی غلبه کرده است، اظهار کرد: توجه به منابع در تحقیقات رضوی، کمتر از 5 درصد است، و عمده محققان این عرصه، تمرکز خود را روی عنصر کاربرد و کارآمدی قرار داده‌اند.
توحیدی نیا اظهارکرد: محققان در هر رشته‌ای باید ساخت منابع را مورد دقت قرار دهند. اگر کسی به منابع روایی آشنایی داشته باشد باید بداند که این منابع دارای لایه‌های مختلف است.
وی افزود: در یکی از مطالعات روشن شد که 25 درصد راویان گزاره‌های تاریخی عیون اخبارالرضا شیعه نیستند و 20 درصد از واقفیان و زیدیان هستند. البته این مساله نشانگر زحمات شایان شیخ صدوق است. وی شهرهای بسیاری را برای جمع‌آوری این اخبار سیر کرده است.
نویسنده تاریخ اسلام یادآورشد: این پرسش مهم بسیار جالب توجه است که این راویان تا چه حد در صحت اخبار نقل شده شیخ صدوق موثر هستند. شیخ صدوق منابع گسترده‌ای داشته است که هر کدام از آنها می‌تواند با مبانی خاصی همراه بوده باشد. در اینجا با صدها لایه مواجه خواهیم بود.
استاد حوزه بیان کرد: در مباحث حدیثی، بحثی به نام انتقال حدیث از منابع عامه به شیعه داریم. مثلا کلمات و عبارات در منابع عامه چند بار جابجا شده است. مثلا روایاتی از پیامبر نقل شده است که برخی از اصحاب خدمت پیامبر اکرم(ص) رسیدند پیامبر نقلی در خصوص دلایل عدم بارش باران دادند که چند لایه خاص دارد.
توحیدی‌نیا اظهارکرد: در تاریخ و روند شکل‌گیری منابع باید مطالعه کرد و این مطالعه نقش مهمی در شناخت لایه‌های مختلف منابع دارد.
نویسنده تاریخ اسلام یادآور شد: با تفسیر منبع مورد استفاده ماحصل گفتمان از یک نویسنده و روش و گفتمان روشی آن دوران یک نویسنده تبعیت می‌کنیم. یک مولف ممکن است در طول تاریخ عمرش روش خود را عوض کند و به همین دلیل با مطالعات منبع‌شناسی می‌توانیم سیر این تغییر نظر را رصد کنیم.
استاد حوزه بیان کرد: شیخ کلینی در کتاب شریف کافی میلاد حضرت رضا را 148 هجری ذکر می کند ولی یک نظر از شیخ صدوق میلاد حضرت را 153 می آورد و مسعودی هم که هم عصر شیخ صدوق است میلاد حضرت را 153 هجری عنوان می‌کند و سپس همین نقل را بیان می‌کنند. شیخ صدوق کتاب متخصص در سیره ائمه بوده است ولی با توجه به اینکه یک محدث ممکن استدر طول زمان روش خود را عوض کند وقتی سراغ بقیه منابع شیخ می‌رویم در کتاب علل الشرایع خبری نقل کرده است که موافق همان 148 است.
وی افزود: نکته جالب این است که شیخ در کتاب علل الشرایع به عیون اخبارالرضا ارجاع داده و این نشان می دهد که 148 درست تر است.
وی گفت: نمونه دیگر برای فایده اطلاع از دیدگاه مولف از استفاده منابع با مراجعه عیون اخبارالرضا است که در بحث پذیرش ولایت عهدی اخبار مختلفی است.مباحثی از سوی شیخ صدوق در این کتاب مطرح شده است ولی اگر متوجه باشیم که شیخ صدوق خود یک متکلم نیز هست می‌توانیم با این دید نیز کتاب عیون اخبارالرضا(ع) را مورد مطالعه قرار دهیم.
توحیدی نیا اظهارکرد: غلبه این نگاه که امام به اجبار به سمت مرو کشانده است را در این کتاب به خوبی مشاهده می کنیم که موافق بسیاری از گزارش‌های تاریخی است و در ضمن به شبهات بسیاری نیز در این زمینه پاسخ می‌دهد. موضوع دیگر این است که اگر به تفسیر بخواهیم این چنین موضوعاتی را صرد کنیم باید به مطالعات و گرایش‌های خاص تاریخی و کلامی و حدیثی شیخ صدوق نیز توجه داشته باشیم.
تاملی در ولایتعهدی امام رضا(ع)
نویسنده تاریخ اسلام یادآور شد: موضوع دیگری در خصوص زندگانی امام(ع) رضا داریم آن است که که اساسا پیشنهاد ولایتعهدی را چه کسی به امام داد؟ آیا کار فضل ابن سهل بود یا او فقط پیشنهاد کرد؟ برخی از محققان برای اینکه هر دو نظر را تایید کنند به شیخ صدوق مراجعه کردند. مولف باید با فهم کامل توضیح دهد که شیخ صدوق نیز با این پشتوانه حدیثی و سیره‌شناسی و منبع‌شناسی که داشت پاسخ داده است.
استاد حوزه بیان کرد: آسیب‌شناسی در حوزه مطالعات منبع‌شناسانه بسیار مهم است. بحثی از سال 94 به عنوان تاریخ‌نگاری روایی داریم و اولین بار مقاله‌ای با همین عنوان در سال 94 منتشر شد و در آنجا نشان می‌دهیم که مهمترین مجموعه ای که برای تاریخ و سیره امام مراجعه می‌کنیم مجموعه تاریخ‌نگاری روایی است. به این معنی که مولفین با رویکرد حدیثی به این مساله نگاه کرده‌اند.
توحیدی‌نیا اظهارکرد: در اینجا وقتی به منابع مختلف مراجعه می‌کنیم چنین احساس می‌کنیم که یک روندی در گزارش تاریخ نگاری وجود دارد و به نوعی یک خط دنبال می‌شود که در آن وقتی تاریخ امام رضا نوشته می‌شود در قالب حدیث است و نگرش‌های و روش های حدیثی و قالب‌های حدیثی جای خود را باز می‌کند.
نویسنده تاریخ اسلام یادآور شد: این بحث به این مفهوم نیست که نباید اثر کسی که رویکرد کلامی داشت را بررسی کرد ولی تاریخ‌نگاری و توجه به تاریخ یک رویکرد بسیار مهم است که با چیدن با تحلیل وقایع به نظر خاصی اشاره می‌کند.
استاد حوزه بیان کرد: وقتی با نقد درونی و بیرونی ناظر به شناخت امر ناظر به امر واقع نظر می‌کنیم نتایجی بر ما روشن می شود و متوجه می‌شویم که سیر مطالب امامیه نشانگر این نیست که هرجا که بخوانیم می‌توانیم به شکل یکسان از منابع استفاده کنیم و حتما باید منبع‌شناسی ما با یک رویکرد علمی و دقیق دنبال شود تا به نتایج بهتر برسیم.
وی گفت: در این عرصه با سه نوع منبع مواجه هستیم. از جمله منابع شیخ کلینی صدوق که از رتبه اول برخوردار هستند. برخی از منابع مثل بصایرالدرجات یا الهدایه کبری به عنوان منبع درجه دو یا سه مطرح هستند.
توحیدی‌نیا اظهارکرد: گر کسی می‌خواهد در خصوص امام رضا تحقیق کند باید به مباحث تاریخی و حدیثی دقت داشته باشد.ولی حتما باید نگاهی به منابع درجه یک، دو و سه داشت زیرا هر سه دسته از منابع بر اساس مبانی می‌تواند به ما برای شناخت هرچه بهتر کمک کند. یکی از کارکردهای این نگاه جامعه، اتقان بهتر تحلیل تاریخی است.
نویسنده تاریخ اسلام یادآور شد: متن‌ها و سبک‌های ادبی نیز می‌تواند چراغ راهی برای تحلیل بهتر وقایع تاریخی باشد. این شناخت می‌تواند ما را متوجه آسبیب هایی که در نگارش تاریخی در یک عصر خاص وجود داشته بنماید. مثلا گاهی اخباری در خصوص ارقام خاصی که در لشکریان یزید در مواجهه با یکی از یاران امام ذکر شده است در منابع مختلف، متفاوت است. در اینجاست که منبع‌شناسی به کمک ما می‌آید و از لابلای منابع به عدد و رقم نزدیک به واقع می‌رسیم.
استاد حوزه بیان کرد: گاهی اوقات شاهد اختلافات در مبانی حدیثی و آسیب‌شناسی در این عرصه هستیم. به همین دلیل برخی اخبار و منابع درجه سه هم برای ما مفید واقع می‌شوند. در خصوص اخبار مرتبط به اهل بیت(ع) باید دقت بسیار داشت تا احتمال خطا در شناخت حقیقت این اخبار به کمترین حد ممکن برسد.
وی گفت: بنده به برخی از کسانی که این دیدگاه را دارند تاکید می‌کنم که باید در پیش فرض‌هایی که در این زمینه دارید دارید تامل کنیئ و این عقب نشینی در خصوص اتقان اخبار را باید جدی بگیرید.
اشکالات در تحقیقات امروزی
نویسنده تاریخ اسلام یادآورشد: دو اشکال جدی در تحقیقات امروزین متوجه آثار تولیدی در کشور است. یک موضوع، موضوع محدود کردن منابع است که متاسفانه این مساله به یک جریان تبدیل شده است. مثلا عناوینی چون دیدگاه کلامی یک امام که در یک منبع منعکس شده است که این کار اشتباه است.
وی افزود: مثلا دیدگاه امام رضا درفلان موضوع در کتب اربعه و... . این مطالعات از جهتی مشکل‌زا است زیرا منابع می‌توانند اطلاعات را کامل کنند و بدون این نگاه، تحلیل غلطی به مخاطب می‌دهیم.
وی افزود: این گروه بر این باور هستند که شخص دیگری باید این تحقیقات را کامل کند ولی نکته این است که شاید مخاطف اثر توان چنین کاری را با متد و روش شما نداشته باشید و یا اصلا نخواهد چنین کند.
وی با ذکر این مطلب که نگاه ما به ائمه باید به تمامه باشد، بیان کرد: مورد دیگر اینکه با توجه به شرایط کشور ما و مطالبات مقام معظم رهبری افرادی در رشته‌های مخلتف تلاش دارند تحقیقات را ناظر به سیره ائمه و امام رضا انجام دهند ولی می‌خواهم عرض کنم که متاسفانه در خیلی از موارد کارها به سمت دل نوشته می شود و متاسفانه این روند مناسب نیست.
وی افزود: برای نمونه شخص می‌خواهد مقاله‌ای با موضوع سبک زندگی رضوی با رویکرد روش شناسی در یک نظریه علمی انجام دهد. در اینجا نویسنده یک نظریه را از یک شخص دیگر گرفته و می خواهد سبک زندگی امام را با این نظریه علوم انسانی و اسلامی تطبیق دهد. این کار مشکل‌زا است زیرا محقق در اینجا به سراغ منابعی می رود که بدون اینکه چه اتقانی دارد یا چه نوع منبعی است، در این نظریه جای بگیرند.
وی با اشاره به اهمیت ارزیابی منبع‌شناسی دقیق در پژوهش‌ها بیان کرد: شاهکار دیگر این است که روش کار تحقیق در منابع ائمه نیز از آنها گرفته می‌شود. گاهی برخی نظریات علوم سیاسی و علوم اجتماعی و... را می خواهیم در خصوص سبک شناسی تحقیقی ائمه به کار ببریم زیرا این کار درست نیست.
وی گفت: مساله منبع‌شناسی در پژوهش‌های رضوی از درجه اهمیت بسیار بالایی برخوردار است اگر این کار را با دقت بالا انجام دهیم قطعا این حوزه را از اشکالات دور خواهیم کرد.
انتهای پیام 
