شبیه‌نامه‌های رضوی، جذاب، متنوع و دور از فضای محنت‌زا است

به گزارش ایکنا از قم، رضا کوچک‌زاده، مدرس نمایش و نمایش‌نامه‌نویسی، در این نشست با ذکر این مطلب که شبیه‌نامه‌ها در دسته‌های مذهبی جا می‌گرفتند، گفت: شبیه‌نامه‌ها در واقع یک قالب ادبی مثل نمایشنامه ادبی هستند ولی کامل نیستند و باید در اجرا کامل شوند. شبیه‌نامه یک نقشه راه برای نمایش است و مثل قالب هایی چون شعر نیست.

این پژوهشگر هنرنمایش بیان کرد: در شبیه‌نامه‌ها به کامل کردن یک سری متن و ارایه به مخاطب متعهد می‌شوید و متن به شما می گوید که از صنایعی چون تضاد استفاده کنید از جمله اینکه شخصی در بیانان از آب گوارا سخن می گوید و گاهی از صنایع دیگر استفاده می‌کند.

وی افزود: شبیه‌نامه‌ها را پیش از ما در بخش بندی‌های مذهبی مثل مرثیه‌ها و مداحی ها و... قرار می‌دادند. یکی از مشکلات بنده هم در پژوهش کتابخانه‎ای حتی در کتابخانه‌های بزرگ، خط شدن شبیه خوانی با مرثیه ها بود که برای یافتن آنها به همه این مرثیه نامه ها رجوع می‌کردیم.

کوچک‌زاده یادآور شد: نکته مهم‌تر این است که بسیاری از علمای بزرگ ما به سرایش شبیه‌نامه‌ها می پردازند که این بحث نشان دهنده جایگاه قدسی این حوزه است. این عرصه گستره ای از آگاهی مذهبی، ادبی و اجرایی و موسیقایی بوده است.

وی گفت: شبیه‌نامه ها در حال حاضر در دسته متن‌های اجرایی از جمله نمایش‌ها قرار می‌گیرند و به عنوان متن‌هایی برای اجرا به شمار می‌روند.

وی با ذکر این مطلب که قدیمی‌ترین سند اجرایی ما از شبیه‌خوانی به اواخر دوره زند بر می‌گردد، گفت: این سند توسط سیاح آلمانی "کارستن سیمور" که در یک سفر به ایران در دوره زندیه به خلق طراحی های خاص از جمله تخت جمشید و... همت گماشته بود، ثبت شده است. وی در موقع خروج از ایران در روز عاشورا به جزیره خارک می رسد و پس از مشاهده شبیه خوانی تمام نکات و جزئیات شبیه خوانی را به شکل جزیی بیان می‌کند. در واقع کامل ترین توصیف اجرا به سندی بر می‎‌گردد که وی تولید کرده است. با اوصافی که وی ذکر کرده مشخص است که او از مجلس هفتاد و دو تن سخن می‌گوید و آن مجلس را به تصویر می‌کشد.

وی افزود: در متنی که او ارایه کرده شبیه خوانی به شکل گفتگو محور دنبال شده و از شکل دفینه رفتن‌های گذشته که صرفا نمادی از جنگ و بخشی از لباس‌ها را حمل می کردند و دیالوگی نداشت خارج شده و وارد شبیه خوانی شده است. بنابراین در دوره زندیه این سیر تکاملی با فرم جدید شبیه‌خوانی مواجه هستیم.

پژوهشگر و نویسنده ادبیات نمایشی اظهارکرد: ولی کهن‌ترین متن نمایش به دوره فتحعلی شاه بر می‌گردد. البته متونی هم داریم که عنوان شده که در دوره آل بویه بغداد تعطیل شد و تعزیه شروع شدکه بسیاری از پژوهشگران این تعزیه را به سان تعزیه کنونی پنداشته‌اند که درست نیست و منظور آن همان عزاداری است.

وی گفت: زمانی که ابن کامل می‌نویسند که بغداد تعطیل شد و تعزیه شروع شد سه سال بعد تعزیه به این شکل از اهل سنت ریشه گرفت و شیعیان آن را ایجاد کردند. یعنی اهل سنت در دو سال بعد از عزاداری با نمادهایی مثل شتررانی شخصیت هایی چون طلحه و زبیر و عایشه را شبیه سازی کردند و نمادهای خود را ارایه کردند و شیعیان نیز سال بعد با نمادهایی چون ذوالجناح گردانی این رویه شبیه‌خوانی را ایجاد کردند.

وی با بیان اینکه شبیه خوانی از دوره فتح علی شاه به جا مانده است، بیان کرد: از این دوره 12 متن باقی مانده است.و شبیه خوانی از زمان ساخت شبیه خوانی هفتاد و دو تن وارد حوزه تخصصی شده است.

وی اوج دوران شبیه‌خوانی را به دوره ناصرالدین شاه و دوره پرفراز تکیه دولت منتسب کرد و گفت: شاه قاجار به شدت حامی شبیه‌خوانی شد و همین نسبت نیز گونه شبیه‌نامه‌ها هم به فراخور آن دوره و تغییرات آن دوره تغییر می‌کند. جامعه هم به شدت پذیرای شبیه‌خوانی بود و با تغییر مناسبات جامعه این شبیه‌خوانی نیز تغییر می‌کند و بازتاب این تحولات در شبیه‌نامه‌ها هم منعکس می‌شود.

وی با اشاره شبیه‌خوانی حر در دوره فتحعلی شاه بیان کرد: وقتی شبیه‌نامه خوانی حر مرسوم شده یعنی اینکه این سیر تحول و توسعه شبیه‌خوانی در حال طی شدن بوده است.

وی گفت: بخش دومی که باید در پژوهش‌های شبیه خوانی مورد توجه قرار گیرد کسانی هستند که همچنان در ارتباط هستند ولی از ماجرای عاشورا به عنوان گریز یاد می کنند. در دسته سوم وارد روایات ادیان دیگر می‎شویم که شبیه خوانی انبیایی چون حضرت عیسی و ابراهیم و یوسف و.... بوده است. مجالس دیگری هم داریم که روایاتش را از جای دیگر گرفته است.

وی افزود: دسته چهارم هم هیچ نسبتی اولیه‌ای با رویدادهای مذهبی ندارند بلکه محافل آموزشی و اخلاقی هستند. محافل و مجالس شبیه خوانی آنها به نوعی آموزش دهند نسل تازه است و سعی می کنند که مسایلی چون احترام به والدین و... را آموزش دهند ولی در این آموزش از نمادهای دینی هم استفاده می شود تا به عنوان شاهد مثال تاثیرگذاری بیشتری داشته باشند.

وی با اشاره به پرکنده بودن متون سندی مورد پژوهش در عرصه شبیه خوانی بیان کرد: به دلیل اینکه فواصل پراکنده زیادی بین پازل های سندی در ای؟ن عرصه وجود دارد کار، برای محققان بسیار سخت است.

نویسنده اثر پژوهشی رضایی نامه، گفت: در کتاب رضایی‌نامه دو شبیه‌نامه متفاوت را آوردم و تصور می‎کردم که هرچند بازنویسی شده اند ولی ساختار اولیه را حفظ کرده است . وقتی کتاب به چاپ رفت ناخوآگاه به یک اثر بسیار زیبا در این حوزه در یکی از منابع رسیدم که بسیار جالب توجه بود. این اثر از آثار علامه محمدتقی مازندرانی است که سال زندگی 1262 قمری رحلت کرد. وی در این اثر اشعار شبیه‌نامه را ذکر کرده است. وی در کتابش 32 شبیه‌نامه را ذکر می‌کند.

وی افزود: علامه محمد تقی نوری مازندرانی که انسان بسیار آگاهی بود پدر میرزا حسین نوری است. علامه محمدتقی نوری این کتاب را در سال 60 می نویسد و در آغاز می‌نویسد که خوابی دیدم که به این را بنویس گرچه توان من در این حد نبود ولی مجموعه وی واقعا بی نظیر است و نشان می دهد که شبیه‌نامه امام رضا یا آغازش با ایشان است یا ایشان یکی از شبیه‌نامه هایی را ذکر می کند که متن آن را در هیچ جای دیگری نداریم یا اصلا اجرا نشده است.

وی با اشاره به اینکه قدرت تصویرسازی شعر و وزن خاص این شبیه‌نامه بسیار جالب است، گفت: این شعر با چنین قدرتی در شبیه‌نامه های کنونی وجود ندارد.

وی یادآورشد: شبیه‌نامه های عاشورایی درحالی که انواع آن اجرا شده است و شبیه‌نامه های امام رضا بسیار متفاوت است. شبیه‌نامه های رضوی در حوزه ادبیات رضوی قرار می گیرد. کلا زندگی و کرامت امام رضا مجالس بسیار جذابی دارد که الان اجرا نمی‌شود.

کوچک‌زاده گفت: شبیه‌نامه ها به دلیل اینکه گستره وسیعی از شخصیت‌هایی که می آیند و می روند و... را در خود جای داده گسترده و بلند است. ولی در شبیه‌نامه رضوی شبیه‌نامه نویس با یک معظل روبرو است که در این نوع از کار، به دلیل اینکه امام وارد جنگی نشده جذابیت حماسی در کار دیده نمی شود که برای مخاطب شورآفرین باشد و باید این جذایبت را به شکل دیگری جبران کند.

وی افزود: به همین دلیل هوشمندی شبیه‌نامه نویسان امام رضا(ع) این است که این فضاها را در سیر نمایش ایجاد کنند. به همین دلیل است که شبیه‌نامه های امام رضا(ع) محنت‌زا هم نیستند. شبیه‌نامه‌نویس در اینجا بخش هایی از سفر امام رضا(ع) را به عنوان صحنه‌های غم آلود انتخاب می کند و البته جذابیت دهی نیز می کند.

وی عنوان کرد: همین سفرها و سفرهای زیادی و کرامات حضرت در حق مردم دست مایه بسیار جالبی برای جذاب‌تر شدن نمایش نامه‌های رضوی هستند. شبیه‌نامه باغبانی که امام رضا(ع) نزد او نشست و او میوه باغ خود را که با کرامت امام در زمستان روییده بود را به امام نداد هم از نمایشنامه های جالب است که در بخشی از صحنه ها از جمله از بین رفتن میوه‎های او حتی با شادی مخاطب هم همراه است. زیرا باغ این فرد در زمستان و به امر و دعای حضرت میوه داد ولی وی به بهانه اینکه این میوه ها را به والی بفروشد به امام دروغ گفته بود.

وی با بیان اینکه اپیزود صیاد که در دشت‌های آهوان رخ داد از جالب ترین بخش های شبیه‌نامه رضوی است، گفت: به همین دلیل است که عنوان می شود شبیه‌نامه‌های رضوی بسیار جذاب است و شبیه‌نامه نویسان برای جبران بار حماسی کاز این قالب استفاده کرده اند که بسیار جالب و جذاب است.

این محقق هنر نمایش اظهارکرد: شبیه‌نامه نویسان مرحله به مرحله این اپیزودها را به خراسان و مشهد می کشانند و با شهادت حضرت بار معنوی و هنری و احساسی کار را به نقطه اوج می رسانند. شبیه خوانی‌های رضوی با کرامت پیش می‌روند و با شگفت زده کردن مخاطب جلو می‌روند.

وی بیان کرد: سه دسته طراحی در طبقه‌بندی شبیه‌نامه‌های رضوی ارایه کردم که حاصل بررسی شبیه‌نامه‌ها است. دسته اول شهادت خوانی است که مردم با آن مواجه هستند و با همه تفاوت‌هایی که وجود دارد سیر داستان، یکی است.

وی افزود: بخش دوم مصیبت‌خوانی است که موضوع محوری‌اش امام رضا(ع) نیست. مثلا وفات حضرت معصومه(س) یا شهادت امامزاده داوود و... است که از امام هم یاد می‌شود. دسته سوم که مهم تر از همه اینها است مناسب‌خوانی است که مرتبط به دوره ما است و خود انسان تصویر خود را آورده است.

کوچک‌زاده با اشاره به ارایه نمایش نامه‌خوان‌هایی چون هرمز بلخی و... گفت: این شبیه‌نامه‌ها که عمدتا با کرامت حضرات معصومین همراه است بسیار جذاب و هنری است. در شبیه خوانی اگر قرار است دست قطع شده‌ای شفا بگیرد حتما یاد حضرت عباس زنده می شود و اگر قرار به شفای طفل خردی است، از حضرت سکینه و حضرت علی اصغر(ع) مدد گرفته می‌شود.

این پژوهشگر عرصه نمایش بیان کرد: در این شبیه‌نامه‌ها درس‌های تکان دهنده بزرگی به مخاطبان ارایه می شود و زیرا همیشه دستگیری امام رضا(ع) از زائرانش در طول تاریخ وجود داشته و این اقوال برای همه شیعیان جالب است.

وی مناسب خوانی را بسیار جذاب و دلنشین توصیف کرد و گفت: در این شیوه شبیه‌نامه خوانی وارد فضای امروزی می شویم و روایت صرفا تاریخی نداریم. بلکه جامعه امروز را به اعتقادات وصل می‌کنیم و به نوعی این اعتقادات را وارد فضای امروزی جامعه می‌کنیم.

کوچک‌زاده اظهارکرد: در دوره قاجار اسنادی از هنرمندی و تغییراتی که نابغه‌ای به نام محمد باقر معین البکا در شبیه خوانی ارایه کرد وجود دارد. وی این تغییرات را نسبت به تغییرات جامعه پیش برد و همه علمای بزرگ هم در بخش شبیه‌نامه واجرای آن جایگاه ویژه‌ای داشتند و هیچ مخالفتی با این امر نداشتند. وی هم آگاهی مذهبی داشت و هم نوآوری های عجیبی در این مجالس ایجاد کرد. مثلا ابتکاراتی که در مجلس سلیمان نبی انجام داد بسیار جالب است.

وی با اشاره به اینکه تا پیش از معین البکا تصور می‌رفت که کارگردانی و نمایش امروزی را وامدار اروپایی‌ها هستیم، افزود: ولی نوآوری های وی نشان داد که تا چه تحد این فرد در این کار استاد بوده است و با ذهن قوی و پشتکار عجیب خود عرصه شبیه‌خوانی در ایران را تا این حد گسترش داد.

وی گفت: وی به انواع موسیقی به ویژه دستگاه‌های ایرانی مسلط بود و به همین دلیل توانست دستگاه‌های فراموش شده ایرانی را هم در بخش های متناسب در شبیه نامه بیاورد و هماهنگی جالبی ایجاد کند که برای مخاطبان به شدت جذاب بود.

وی افزود: نکته دوم اینکه وی به ادبیات فارسی به حدی احاطه دارد که بتواند ارجاعات مهمی به ادبیات کلاسیک را هم درکارش دنبال کند. وی به حدی برای کارش ارزش قائل بود که تا دو ماه قبل از محرم بهترین استعدادهای کشور را از شهرهای مختلف پیدا می کرد و تک تک با خود به تهران آورده و دو ما با آنها به شکل همه روزه کار آموزشی می کرد تا بهترین اجرای شبیه خوانی با حضور 20 هزار نفر از مردم تهران انجام شود.

کوچک‌زاده اظهارکرد: تلاش وی همه روز با حضور گروه موسیقی به منظور هماهنگی اصوات و اجرا صورت می‌گرفت. وی اهمیت خاصی به رنگ و نور صحنه داشت و به همین چیز حتی جزییات رنگ لباس ها هم توجه داشت. چیزی که امروز کمپانی های بزرگ هنری در دنیا از جمله والت دیزنی دنبال می کنند و مثلا برای رنگ صورتی یک کارشناس خاص در استخدام دارند.

وی گفت: معین البکا با عصایش همه این موارد را در صحنه هماهنگ می کرد وی حتی تماشاگران را هم مدیریت میکرد، به نحوی که صدای شبیه خوانان به همه20 هزار نفر میهمان این شبیه خوانی که یک پنجم یا یک ششم کل جمعیت تهران بود برسد.

وی با اشاره به نقش رونق سوادآموزی در شبیه خوانی بیان کرد: نقش شبیه خوانی به با سواد شدن افراد بسیار مهم بود و بسیاری از جوانان برای اینکه بتوانند متن شبیه خوانی بخوانند مجبور به آموختن سواد شدند. عملا نهضت سوادآموزی ما را شکل می‎دهد.

وی گفت: نوآوری‌های او در جایگزین کردن لحظه ای بازیگران درآن جمع عظیم هم از نکات عجیب کارگردانی وی است. وی بودجه ریزی سالانه هم داشت که پیش بینی مخارج را از سال گذشته انجام می‎‌داد تا همه چیز طبق برنامه ریزی دنبال شود. وی به شکلی کار می کرد که همه می‌خواستند شبیه او باشند و به همین دلیل نمایش ایران را یک گام بزرگ به پیش برد.

این پژوهشگر هنر نمایش با اشاره به اینکه شبیه‌نامه ها اساسا گنیجه هستند و برای ما داده‌های ارزشمندی دارند، گفت: جامعه شناسی، روانشناسی، مردم شناسی وادبیات و فرهنگ و ادبیات کوچه و بازار و جایگاه تمدنی کشور، به همراه سیر تاریخی ادبیات شعری و نمایشی و حتی علوم دیگر در این شبیه نامه ها جلوه گر است.

وی افزود: تاثیر شبیه‌خوانی در کاشی کاری‌های شیراز را در یک تحقیق بررسی شده است. مردم با شبیه خوانی زندگی می کردند و به همین دلیل شبیه نامه‌ها آیینه تمام نمای آن دوران است. در این زمینه مرجع درجه یک و بی واسطه داریم.

وی با اشاره به توصیفات گردشگران خارجی از شبیه نامه‌های ایرانی بیان کرد: آنها البته اشتباهات درکی و تاریخی زیادی هم داشتند ولی اسناد آنها جالب توجه است. باید این گنجینه ها را کشف و توسعه دهیم.

کوچک‌زاده اظهارکرد: اگر امروز چیزی از دوره قاجار به جا مانده است به دلیل همین اسناد است که زندگی روزمره آن دوران را روایت می‌کند. اروپایی از این دست مسایل کمتر دارند ولی هرچه دارند را به خوبی حفظ و اشاعه دادند و مرحله به مرحله هنر خویش را توسعه دادند.

وی با ذکر این مطلب نفت هم در مقابل این گنیجنه های فرهنگی کم ارزش است، گفت: حضور این انسان های بزرگ در تاریخ ایران به ما انگیزه می دهد. باید این معادن و اسناد را کشف کنیم و این متون را بیرون بکشیم تا امروز و فردا را بهتر مدیریت کنیم.

وی با اشاره به حضور اولین صفحه ضبط در ایران و ضبط گزارش های روزانه از احوال ایران در دوره ناصری گفت: صاحب این صفحات پس ازپایان گزارشاتش ناگهان به عاشورا و صحنه شبیه خوانی تکیه دولت رسید و پس از مشاهده این عظمت گفت که همه این صفحات را پاک کنید زیرا ایران واقعی با فرهنگ و هنر استنثایی همین جا است نه دربار و وضعیت اسفبار مردم در آن زمان. به همین دلیل است که باید این گنجینه‌های ارزشمند فرهنگی را احیا و توسعه داد. باید به ریشه‌های خود برگردیم.