الگوهای خیر دینی در پیاده‌روی اربعین

محمدرضا پویافر، پژوهشگر جامعه‌شناسی دین و عضو هیئت علمی دانشگاه علوم انتظامی امین در گفت‌وگو با ایکنا؛ درباره الگوهای خیر دینی در آیین پیاده‌روی اربعین، اظهار کرد: طبق پژوهشی که در سال 1396 و به کمک 12 نفر در پیاده‌روی اربعین انجام دادیم، الگوهایی از خیر دینی در این آئین احصا کردیم. مسئله ما در پژوهش از اینجا آغاز شد که دیدیم معمولاً بخش عمده روایت ایرانیان از اربعین، مربوط به خدمات و پذیرایی است، به گونه‌ای که گاهی اولین روایت بعد از تجریه دینی، روایت خدمات است؛ لذا به این نتیجه رسیدیم که چگونگی خیررسانی و انواع و اقسام خیر دینی در این آئین، برای مطالعه اهمیت دارد.

این پژوهشگر جامعه‌شناسی دین در ادامه گفت: در ابتدا باید ببینیم آیا می‌توان خیر و نیکوکاری را ذیل امر دینی مفهوم‌پردازی کرد؟ اساساً خیر دینی چه معنایی دارد؟ با توجه به بررسی‌هایی که انجام داده‌ایم مفهوم خیر و احسان را به طور کلی می‌توانیم «کنش داوطلبانه برای بهبود یا تسکین آلام یا منفعت دیگری» تعریف کنیم. خیر دینی هم یعنی آن مدل از احسان و نیکوکاری که حداقل یکی از چهار ویژگی را داشته باشد؛ 1- نیت‌مندی الهی یا دینی داشته باشد، 2- در موقعیت زمانی مقدس واقع شود، 3- در مکان مقدس واقع شود، 4- به قصد منفعت اجتماع دینداران انجام شود. نکته جالب این است که در پیاده‌روی اربعین تجمعی از هر چهار ویژگی را شاهدیم، لذا در سراسر این آئین، خیر دینی در جریان است.

پویافر افزود: داده‌های این پژوهش شامل مصاحبه‌های میدانی و مصاحبه بود. پنج هزار عکس ثبت شد و 115 مصاحبه از زائران ایرانی و عراقی اخذ شد. پیش از آنکه به نتایج اصلی پژوهش بپردازم، باید به یافته‌هایی جالبی اشاره کنم که جزو اهداف تحقیقات نبود و وقتی با آن‌ مواجه شدیم برایمان بسیار جالب بود. در ذهن خود چهار تفکیک درباره بعضی مفاهیم انجام داده بودیم؛ اول از همه، تفکیک بین خدمات ایرانی و عراقی قائل بودیم که در حین جمع‌آوری اطلاعات این مرزبندی فروریخت. دوستانی که به پیاده‌روی اربعین تشریف برده‌اند حتماً می‌دانند که در بسیاری از موارد این مرز درهم می‌شکند و موکب‌ها و پایگاه‌هایی وجود دارد که ترکیبی از فعالیت و همکاری ایرانیان و عراق است. تفکیک بعدی، تفکیک بین زائر و موکب بود. این مرز به نظر خیلی‌ها مشخص است؛ کسی که فقط برای ارائه خدمات می‌آید و کسی که فقط برای زیارت می‌آید، اما افرادی را داشتیم که مثل یک موکب سیار در میدان بودند، یعنی فرد یا گروه‌هایی بودند که در کوله‌پشتی خود وسایلی داشتند و خدماتی در میدان ارائه می‌دادند، مثلاً فردی بود که کارش تعمیر عینک بود، خودش و خانواده‌اش همه وسایل را در کوله‌هایشان گذاشته بودند و در طول مسیر عینک مردم را تعمیر می‌کردند.

عضو هیئت علمی دانشگاه علوم انتظامی امین ادامه داد: تفکیک بعدی، تفکیک بین فرد و گروه بود اما در حین جمع‌آوری اطلاعات، شکل‌هایی مثل پزشک‌یاران جوان را دیدیم که ساماندهی اعزامشان از ایران گروهی بود اما در میدان، هر کدام انفرادی خدمت‌رسانی می‌کردند. تفکیک چهارم هم تفکیک میان خیر مستقر و خیر در حرکت بود. این تفکیک هم فروریخت، مثلاً دوستانی که در طرح «جای پای یار» فعالیت می‌کردند و با کاور‌های سبز رنگی در میدان بودند، نه مستقر به حساب می‌آمدند نه درحرکت؛ یعنی هر چند روز از یک موکب به موکب دیگر می‌رفتند و اطراف آن را نظافت می‌کردند.

پویافر در بخش دیگری از سخنان خود گفت: مهم‌ترین یافته‌ در این پژوهش، سنخ‌بندی خیر دینی در پیاده‌روی اربعین بود. هفت سنخ از کارهای خیر شناخته شد؛ 1- خدمات اسکان، استراحت و تغذیه 2- بهداشت، سلامت و تغذیه 3- خدمات فنی و تعمیراتی 4- فرهنگی 5- ویژه کودکان 6- خیر سیاسی و ایدئولوژیک7 - خدمات تسهیل سفر. بین این یافته‌ها از همه مهم‌تر استخراج سنخی به نام سنخ خیر سیاسی برای گروه، جالب و حائز اهمیت بود. یعنی کسی که پول می‌دهد و از جسم و توانش برای گسترش یک فکر سیاسی یا ایدئولوژی مایه می‌گذارد، این مورد خود به دو بخش تقسیم شد؛ خدمات هم‌سو با قرائت رسمی جمهوری اسلامی و خدمات مخالف با قرائت رسمی، گروه‌های زیادی آشکار و پنهان به دنبال ترویج مبانی و آرمان‌های جمهوری اسلامی هستند و گروه‌هایی هم مثل منصور هاشمی خراسانی، یمانی و حلقه آقای صادق شیرازی دنبال ترویج مبانی دیگری هستند.

این پژوهشگر جامعه‌شناسی دین تصریح کرد: یکی از یافته‌های مهم پژوهش این بود که در وجه ایرانی پیاده‌روی اربعین به شکل غلیظی مداخله حاکمیتی را شاهد هستیم، یعنی علاوه بر وزارتخانه‌ها حتی ادارات و بانک‌های دولتی ما هم آنجا موکب می‌زنند و فعالیت می‌کنند، اما در بخش عراقی این حضور بسیار کمتر است. همچنین شکل تأسیس موکب‌های ایرانی و عراقی نیز تفاوت جدی با هم داشت. موکب ایرانی، به سه طریق برپا می‌شود؛ 1- مدل تمرکزگرا ذیل ستاد اربعین است 2- مدل داوطلبانه - دوستانه که بچه‌های هیئتی دور هم جمع می‌شوند و موکبی برپا می‌کنند 3- مدل مربوط به سمن‌ها و مؤسسات خیریه، مثلاً یک مؤسسه خیریه معروف با 20 شعبه خود در اربعین موکب داشت. بخش عراقی هم در برپایی موکب‌ها سه مدل دارد؛ 1- مدل عشیره‌ای - خویشاوندی 2- مدل صنفی - منطقه‌ای 3- مدل مربوط به سمن‌ها و خیریه‌های عراقی.

عضو هیئت علمی دانشگاه علوم انتظامی امین اظهار کرد: متأسفانه بخش ایرانی به شدت در حال رقابتی‌ شدن و البته اقتصادی‌ شدن است، در حال حاضر رقابت برای مکان‌یابی موکب‌ها برای ایرانی‌ها وجود دارد، یعنی پول‌های کلان می‌دهند که کدام مکان را اختیار کنند. پیش از این پولی جابجا نمی‌شد اما الان برای مکان‌یابی موکب‌ها پول‌هایی جابجا می‌شود. همزمان با افزایش تعداد زوار اربعین باید برای خطر اقتصادی‌‌شدن نیز فکری کنیم. مسئله این است که با فربه‌شدن نهادیِ فرهنگ امر دینی در اربعین مواجهیم. مداخله مستقیم حاکمیت در اجرای پیاده‌روی اربعین، مسئله به وجود می‌آورد و باعث می‌شود علیه حاکمیت، مخالفت‌هایی هم در عراق پدید آید. توجه کنیم که بهتر است حاکمیت، نقش خود را به تسهیل‌گر و ناظر تقلیل دهد و در میدان اربعین، خود مردم، اجرا را به دست گیرند.

گفت‌وگو از مجتبی اصغری