عمل به مناسک دینی ملازمه انفکاک‌ناپذیری با اخلاق دارد/ نگاه افراطی روشنفکران به اخلاق

به گزارش ایکنا؛ بخش نخست از گفت‌وگو با محسن اسماعیلی، استاد دانشگاه تهران و عضو مجلس خبرگان رهبری، با تیتر «توضیح‌المسائل‌ها نیازمند بازنگری است» منتشر شد. در ادامه بخش دوم این مصاحبه در زمینه بررسی اخلاق از دیدگاه روشنفکران، نسبت آن با اخلاق اسلامی و همچنین بررسی اخلاق سکولار و افلاطونی است، از نظر می‌گذرد؛

ایکنا ــ آقای دکتر تأکید شما بر گسترش اخلاق جامعه با این پیشنهاد بود که اخلاق نباید جدای از توضیح‌‌المسائل‌‌های عملی باشد و برای آن نیز باید یک ویرایش و بازنگری مجددی در رساله‌‌های عملیه داشته باشیم؛ چرا امروز با وجود گذشت چهار دهه از انقلاب اسلامی، در نظام آموزش عالی، آموزش و پروش و حوزه‌‌های علمیه در این زمینه توسعه غفلت‌‌هایی انجام شده، کار طوری پیش رفته که امروز در مورد خلأها صحبت می‌‌کنیم؟

غفلت بوده، نه اینکه نبوده، اما دلیلی هم داشته است. همچنین خیلی هم نباید صحنه را تاریک دید. گام‌‌های بزرگی برداشته‌‌ایم، اما باید گام‌‌های بزرگی هم برداشته می‌‌شد که این اتفاق نیفتاده است. آنچه من بیان می‌‌کنم این است که بعد از چهل سال از پیروزی انقلاب، نیازمند بازنگری مجدد هستیم.

هم افراد موظف هستند که خودشان را بازنگری کنند و هم جوامع. الآن در یک زندگی جمعی، بعد از چهل سال نیازمند این هستیم که به سبک آموزش خودمان بازگردیم و به آن نگاه مجددی داشته باشیم. همچنین باید به سبک نگارشمان نیز نگاه مجددی کنیم و از خود، این سؤال را بپرسیم که چرا با توجه به اینکه مردم ما از نظر اعتقادی و فرهنگی بسیار ریشه‌‌دار هستند، اما گاهی آن رشد لازم در جامعه دیده نمی‌‌شود.

فکر می‌‌کنم بخشی از آن به خاطر این غفلت است. اگر بازنگری‌‌هایی داشته باشیم و نوع گفت‌‌و‌‌گوی خودمان را با نسل جدید عوض کنیم، فکر می‌‌کنم که حتماً مورد استقبال قرار می‌‌گیرد. سبک زندگی ما باید تغییر کند و این تغییر مبتنی بر تغییر بینش‌‌هاست. بینش‌‌ها هم زمانی عوض می‌‌شوند که باید بازنگری و با منابع اصلی در دین ارتباط برقرار کنیم و میزان ارزش‌‌گذاری ما به هر چیزی، به همان میزانی که شرع داشته انطباق بیشتری پیدا کند.

ایکنا ــ امروزه از ناحیه برخی از روشنفکران می‌‌شنویم که آن‌ها گویی به فقه نگاه جامعی ندارند و در صحبت‌‌های خود اخلاق را مقدم بر فقه می‌‌کنند و این طور القا می‌‌شود که فقه چندان هم اهمیتی ندارد و اگر به فقه التزامی نداشته باشیم هم مهم نیست. حال اخلاقی زیستنی که مورد نظر اسلام است با این نوع اخلاقی زیستن چه نسبتی دارد؟

یک خسارت سنگین تاریخی پرداخت کرده‌‌ایم و دلیلش نیز نادیده گرفتن اخلاق و تکیه بیش از حد به فقه مصطلح است. سال‌‌های سال این طور تبلیغ وانمود می‌‌شد که مهم همین مناسک ظاهری است و اخلاق را بیشتر توصیه می‌‌دانستند که چیزهای تشریفاتی است؛ یعنی اگر باشد خوب است و اگر نباشد هم مشکلی به وجود نمی‌‌آید؛ اما الآن در این مرحله همه به این نتیجه رسیده‌‌ایم که این نگاه غلط است و داریم آسیب‌‌های این نگاه را می‌‌بینیم.

متأسفانه برخی‌‌ها از چاله درافتادند و می‌‌خواهد به چاه بیفتند؛ یعنی یک نگاه افراطی هم از این سو ایجاد شده که می‌‌خواهد بگوید اخلاق چنان مهم است که فقه در مقابل آن بی‌‌ارزش است و اسم‌‌های معنویت و ... را نیز روی آن می‌‌گذارند. این افراط در مقابل آن تفریظ است و معلوم نیست خسارتی که از این نگاه تحمل کنیم، کمتر از خسارات نگاه فقه‌‌محور صرف باشد.

انفکاک‌ناپذیری فقه و اخلاق

آنچه از دین فرامی‌‌گیریم این است که عمل به مناسک دینی یعنی همان چیزهایی که در توضیح‌‌المسائل آمده است، ملازمه انفکاک‌ناپذیری با مسائل اخلاقی دارند و باید توجه کنیم که هیچ کس نمی‌‌تواند اخلاق خودش را به معنای واقعی کلمه درست کند، بدون اینکه به دستورات شرعی عمل کند. به عبارت دیگر، کسب تقوا بدون عمل به دستورات شریعت ممکن نیست و اگر هم کسی بخواهد این کار را بکند، باید باور داشته باشد که ماندگار نیست.

چرا در قرآن به مؤمنان آموزش می‌‌دهند که از خدا بخواهید در دل من هیچ کینه‌‌ای به مؤمنان قرار نده؟ چون اگر کینه بندگان خدا در دل انسان باشد، انسان نمی‌‌تواند با خدا رابطه خوبی برقرار کند. ارتباط ما با بندگان خدا، مقدمه ارتباط خوب با خداوند است، ولی این طور هم نیست که وقتی این ارتباط برقرار شد، از فقه بی‌‌نیاز شویم. در تمام مقاطع زندگی نیازمند این هستیم که به فقه و اخلاق به صورت توأمان بپردازیم و هیچ کدام نباید فدای دیگری شود. نقش بنیادین اخلاق برجسته است و منکر آن نیستیم، اما نیاز بشر به هر دو یکسان است. اخلاق و فقه مانند دو بال هستند و به تنهایی نمی‌‌توان با اینها پرواز کرد، بلکه باید باهم باشند تا ما را به قله سعادت بشری برسانند.

ایکنا ــ از دیگر مسائلی که امروزه وجود دارد اخلاق افلاطونی و سکولار است. بین این‌‌ها با اخلاق اسلامی چه ارتباط و تناسبی وجود دارد و اساساً رهیافت هریک چه چیزی است؟

ایکنا ــ به برخی از معضلات در جامعه ایران اشاره کردید. به نظر شما این مسائل مانند بالا رفتن نرخ طلاق و ... چگونه حل می‌‌شود و باید چه راهکاری را اتخاذ کرد؟

در این زمینه و دیگر زمینه‌‌ها، طبیعتاً نیاز توأمان به فقه و اخلاق و آموزش آنها را داریم که انکارناپذیر است، اما عوامل دیگری هم وجود دارد و نمی‌‌خواهم تک‌‌بعدی به مسئله نگاه کنم. مثلا اقتصاد کشور که طبیعتاً بر وضع خانواده تاثیر دارد. اینکه نرخ ازدواج این قدر پایین و آمار طلاق بالاست و اختلافات زیاد می‌‌شود یا اینکه طبق آمار رسمی هر سه دقیقه یک طلاق ثبت می‌‌شود، بخشی از آن ناشی از مسائل اقتصادی و اجتماعی است که نمی‌‌توان آن را انکار کرد.

برای اینکه به سطح مطلوب از زندگی برسیم به اخلاق، فقه و اقتصاد نیاز داریم. اخلاق نیز فقط این نیست که مسائل فردی و جزئی را بگوییم، در اخلاق، اخلاق کسب و کار بخش عمده است. یا بخشی از مسائل اخلاقی، اخلاق حرفه‌‌ای است، اینکه مثلاً من به عنوان یک کارمند با ارباب رجوع چگونه برخورد کنم. این بخش‌‌ها نیز مغفول مانده، اما در سال‌‌های اخیر خوشبختانه به این مسائل توجه شده و نمونه‌‌اش این است که در ادارات و ... منشور اخلاق حرفه‌‌ای نوشته‌‌اند و این منشور همین است که بدانیم در زندگی روزمره چطور باید رفتار کنیم.

گفت‌‌وگو از مرتضی اوحدی