دعای عرفه؛ جهان‌بینی کامل برای تحقق سبک زندگی قرآنی

روز عرفه (نهم ذی‌الحجة) در میان همه فرق اسلامی جایگاه ویژه‌ای دارد و عموم مسلمانان بنا بر سفارش بزرگان دین این روز را هم‌صدا با زائران سفرکرده به سرزمین وحی، به مناجات و عبادت می‌نشینند. یکی از مناجات‌های مشهور در این روز، دعای عرفه است که امام حسین(ع) در روز عرفه سال 60 هجری آن را در صحرای عرفات زمزمه کردند و سپس پیش از آنکه اعمال حج را به پایان ببرند، برای مصلحت مهم جامعه اسلامی عازم کوفه شدند.

همزمان با این روز مهم که بسیاری از دلدادگان معنویت در کشورمان با پدید آوردن صحنه‌هایی باشکوه و بی‌نظیر از اجتماعات انسانی به قرائت دعای عرفه می‌پردازند، از حجت‌الاسلام والمسلمین سیدحسین خادمیان، مدرس حوزه و دانشگاه، درباره مضامین این دعا پرسیدیم. پاسخ این پژوهشگر دینی به سؤال ایکنا درباره دعای پرفیض عرفه از نظر می‌گذرد:

روز عرفه بسیار بااهمیت و بنابر قولی برادر شب قدر است و ائمه معصومین(ع) در این روز بسیار متوجه مناجات با حضرت معبود بودند، یکی از دعاهای مشهور این روز یعنی دعای عرفه، مضامین جامعی در همه اضلاع هدایت و رشد معنوی، فکری و عقلانی برای همه دلدادگان به سعادت ابدی دارد. دعای عرفه منسوب به اباعبدالله‌الحسین(ع) است و می‌توان به اختصار به چند محور آن اشاره کرد که کاملاً مبتنی بر قرآن است و جهان‌بینی کامل برای زندگی اسلامی و قرآنی را ارائه می کند. وقتی شرح دعای ندبه را نوشتم مرحوم آیت‌الله انواری در جلسه‌ای گفتند: «یک فرصتی بگذار و دعای عرفه را هم شرح کن.» بعد ایشان جمله‌ای گفتند که هیچ‌گاه از یادم نمی‌رود، فرمودند: «نگرش به دنیا و دنیاشناسی‌ای که امام حسین(ع) در دعای عرفه مطرح کرده‌اند، جای دیگری پیدا نمی‌شود.»

توحید؛ شاخصه اصلی دعای عرفه

شاخصه اصلی دعای عرفه مثل قرآن کریم، معرفی توحید و توجه‌ دادن فکر و اندیشه به همراه قلب، جان و همه اعضا و جوارح به سمت خدا و خدامداری است. حضرت اباعبدالله(ع) مسئله ایمان و توجه به توحید را صرفِ یک پذیرش عقلیِ محض یا قبول صرفِ قلبِ انسان نمی‌داند بلکه وقتی ایشان صحبت از توحید و ایمان به پروردگار می‌کند، همه اعضا، جوارح، عقیده، فکر و همه جزئیات و کلیات انسانی معطوف به توحید معرفی می‌کند و چنین اعتقادی را ناجی انسان می‌داند.

در فرازهایی از این دعا می‌خوانیم: «و خالص صریح توحیدی و باطن مکنون ضمیری و علایق مجاری نور بصری و اساریر صفحة جبینی...» امام(ع) می‌خواهد تمام اجزای وجود انسان را به خدا معطوف سازد و بگوید خداوند بر همه چیز حاضر و ناظر است. حضرت می‌خواهد ما را متوجه کند که خدای متعال با کدام اسم بر انسان مسلط شده است، چون ممکن است خداوند با اسم رحمت خود یا با اسم غضبش بر انسان مسلط شود، امام(ع) می‌خواهد بگوید در مسیر زندگی کاری کنیم که خداوند با اسم رحمانی‌اش بر انسان مسلط شود در این صورت است که انسان در متن زندگی دنیایی و ابدی خود به سعادت می‌سد. به همین دلیل حضرت با اشک و ناله از خدا التماس می‌کند: «اللهم اجعلنی اخشاک کانی اراک» خدایا خشیتت را بر من مسلط کن، یعنی خدایا با اسم رحمانی خود بر ما مسلط شو!

بی‌تقوایی، عامل تحیر بشر مدرن 

محور دومی که می‌توانیم نام ببریم، تقواست، امام(ع) در این دعا تزکیه اخلاق و تعالی جان را یادآوری می‌کنند و تعلیم می‌دهند که آنچه موجب سعادت می‌شود، تقواست و آنچه موجب بدبختی و تحیر می‌شود، بی‌تقوایی و ناپرهیزگاری در پیشگاه خداست. اگر دقت کنیم می‌بینیم بشر امروز با همه رشدی که در ادوات و اسباب پیدا کرده، متحیرتر شده است. همچنین با وجود اینکه بشر ادعا می‌کند به مرحله بلوغ عقلی رسیده و عقلش کامل شده است اما آمار تخلفات او در حوزه‌های مختلف اقتصادی، فرهنگی، ورزشی و هنری سرسام‌آور است. علت این جرایم، گرفتار شدن به معصیت و بی‌تقوایی است. وقتی انسان گرفتار معصیت و دوری از خداوند شد، خدا نیز با اسم غضب بر انسان مسلط می‌شود و آنگاه گرفتاری و بدبختی و تحیر پیش می‌آید.

امام حسین(ع) در جایی از دعای عرفه می‌فرمایند، خدایا آن موقعی که ما نبودیم، تو به فکر ما بودی! واقعاً دعای عرفه یکی از معدود دعاهایی است که انسان ضمن التجا و التماس از خدای سبحان خجالت هم می‌کشد که نسبت به چنین خدایی، چگونه این قدر غافل است! امام(ع) در فرازهایی می‌فرماید: «خدایا آن موقعی که من نمی‌توانستم حرف بزنم محبت کسانی را که سرپرست من بودند، متوجه من کردی تا با من مهربانانه رفتار کنند، آیا از این خدا می‌توان غافل شد؟»

با خدا بی‌نیاز می‌شویم

محور دیگر دعای عرفه این است که امام(ع) می‌خواهد به ما بیاموزد نیازت را از طریق ارتباط با خدا به بی‌نیازی تبدیل کن، امام حسین(ع) از دنیا به عنوان وسیله‌ای یاد می‌کند که باید از آن در راه خدا استفاده کرد، یعنی باید از وسیله استفاده کنیم اما نباید صاحب وسیله را فراموش کنیم. بزرگترین درد بشر در طول تاریخ این بوده است که وقتی اسباب را دیده، مؤثرِ در اسباب را فراموش کرده است. حضرت می‌فرماید: «اللهم اجعل غنای فی نفسی، و الیقین فی قلبی، و الاخلاص فی عملی، و النور فی بصری، و البصیرة فی دینی، و متعنی بجوارحی» یعنی همه این‌‌ها اسباب و وسایل هست اما اگر تو اثر ببخشی این چشم برای من بصیرت می‌آورد، اگر تو اثر ببخشی این قلب برای من یقین می‌آورد، اگر تو اثر ببخشی این نماز مرا به معراج الهی می‌رساند وگرنه نمازی که از اثر الهی خالی باشد، با نماز اختلاس‌گرها و بددهان‌ها و بی‌ادب‌ها فرقی ندارد.

نعمت جامعه اسلامی

محور بعدی در دعای عرفه، نگاه دنیاشناسی است که کمتر بدان توجه شده؛ امام(ع) می‌فرماید: خدایا یکی از بهترین نعمت‌هایت این بود که من را در حکومت‌های کافر به دنیا نیاوردی که من سختی شناخت حق از بین باطل را متحمل شوم، اینکه من بتوانم در شهری که مردم موحدند و تو را می‌شناسند، زندگی کنم، نعمت بزرگی است. ما به این نعمت‌ها توجه نکرده‌ایم. البته حجت خدا وجود دارد و انسان می‌تواند یوسف‌وار دامن خود را از بدی‌ها مصون بدارد اما به هر حال تحیر کسی که در بلاد کفر به دنیا بیاید نسبت به کسی که در جامعه اسلامی زاده می‌شود، بیشتر است. امام حسین(ع) این نگاه را به اهل توحید می‌دهد که زندگی در جامعه اسلامی را قدر بدانند، بعد حضرت توجه می‌دهد که دنیای پررمز و راز با این عظمت خالقی دارد که باید خود را با آن خالق تطبیق دهیم.

حساب‌کشی از سرمایه‌های وجودی و مادی

محور بعدی این است که انسان سرمایه‌های خود را بشناسد و بسنجد که چه میزان از آن را درست مصرف کرده و تا چه حد را هدر داده است؛ آنجا که امام(ع) شروع می‌کند و فهرستی را مطرح می‌کند: «انت الذی انعمت، انت الذی احسنت، انت الذی اجملت، انت الذی افضلت، انت الذی اکملت، انت الذی رزقت ...» این‌هایی که می‌شمارد نعمت‌ها و رزق‌های متنوع خداوند است، سپس می‌فرماید: «انا الذی اخطات، انا الذی هممت، انا الذی جهلت، انا الذی غفلت، انا الذی سهوت، انا الذی اعتمدت، انا الذی تعمدت، انا الذی وعدت، انا الذی اخلفت...» سپس ایشان برای تنبه انسان‌ها می‌فرمایند من این سرمایه‌ها را هدر دادم. خوب است انسان گاهی سرمایه‌های زندگی خود را فهرست کند و ببیند چقدر با عمل خود نسبت به استفاده درست از آن‌ها، شکرگزار و قدردان بوده است.

توجه به مسیر پیش رو

یک محور مهم دیگر نیز که باید به آن اشاره شود، توجه به زندگی اخروی و ابدی است که این محور نیز از محورهای قرآنی دعای عرفه محسوب می‌شود، اگر انسان با سرمایه‌های صحیح معنوی که در دنیا اندوخته وارد صحرای محشر شود، زندگی مختوم به سعادت در پیش دارد و اگر خلاف این باشد، زندگی بدی در پیش دارد. امام(ع) می‌فرماید: «يا رَحْمانَ الدُّنْيا وَ الاخِرَةِ وَرَحِيمَهُما، لَيْسَ كَمِثْلِكَ مَسْئُولٌ وَ لا سِواكَ مَأْمُولٌ؛ خدایا باید در مقابل تو جواب پس بدهیم و هیچ‌کس هم مثل تو سؤال‌کننده نیست.»

نکات متعددی در مورد این دعای باعظمت مطرح است اما به همین مقدار لازم است توجه شود که این دعا یک جهان‌بینی اسلامی و قرآنی به خوانندگان آن و دلدادگان معبود اعطا می‌کند.

گفت‌وگو از مجتبی اصغری

انتهای پیام