مولف «تفسیر اثنی‌عشری» روایات را به قرآن عرضه می‌کند/ مفسری که تفسیر به رأی را مطلق نمی‌دانست
گروه اندیشه: مدیر گروه قرآن و حدیث دانشگاه قم معتقد است که تفسیر اثنی‌عشری رویکردی حدیثی و اخباری به قرآن دارد و امتیاز آن به تفاسیری از این دست، عرضه روایات به قرآن و اجتناب از کاربرد اسرائیلیات است.
حجت‌الاسلام و المسلمین سیدرضا مودب، مدیر گروه آموزشی علوم قرآن و حدیث دانشگاه قم در گفت‌وگو با خبرگزاری بین‌المللی قرآن (ایکنا)، در خصوص تفسیر اثنی‌عشری گفت: تفسیراثنی‌عشری که یکی از تفاسیر معاصر شیعه است، در قرن چهاردهم ه. ق توسط یکی از شخصیت‌های بزرگ و علمای گرانقدر جناب آقای حسین شاه عبدالعظیمی متوفی سال ۱۳۸۴ (ه. ق) تدوین شده است.
مودب افزود: این مفسر بزرگ در ادبیات، فقه، حدیث و تفسیر متبحر بوده و شاگرد آیت الله حائری شیرازی بوده است. این شخصیت بزرگ تاکید داشته است تفسیری بنویسد که برای عموم فارسی‌زبانان و مردم قابل استفاده باشد. ایشان این تفسیر را در چهارده جلد منتشر کرده‌اند که بیشتر جنبه تبلیغی و تبیینی دارد.
روش اخباری تفسیر اثنی عشری
وی تصریح کرد: روش این مفسر این است که در آغاز تعداد آیات سوره و یا کلمات آیه، فضایل سوره و... را بیان کند و در ادامه تلاش ایشان به عنوان یک مفسر محدث پرداختن به احادیث اهل بیت بوده است و همچنین ایشان تلاش دارد که نگاهی حدیثی و اخباری به آیات داشته باشد.
کار‌شناس تفاسیر معاصر قرآن گفت: مفسر از مباحث کلامی و فقهی دوری کرده و نگاهش خطابی بوده و به دنبال ارائه تفسیری ساده و روان به عموم مردم و علاقه‌مندان اهل بیت (ع) است. مفسر در مقدمه اثر اشاره می‌کند که تفسیرش را بر چهار کلمه تنزیل، تاویل، ترجمه و تفسیر استوار کرده است.
وی افزود: وی اگر چه در مقدمه بحث تاویل را آورده است اما این تفسیر بیشتر بحث تنزیل را در بر گرفته است و به تببین شرایط نزول، ترجمه آیه و تفسیر مختصری به کمک لغات و روایت پرداخته است.
مودب تصریح کرد: در مواردی محدود نیز این تفسیر کوشش کرده است که موارد فصاحت و بلاغت را هر چند به صورت اندک مورد توجه قرار دهد. شاید از ویژگی‌های این تفسیر که به روش او باز می‌گردد این است که از تفاسیر روایی مانند نور الثقلین، برهان، صافی منهج و حتی کتب روایی مانند بحار وسائل الشیعه و احتجاج مرحوم طبرسی کمک می‌گیرد و حتی در مواردی از کتب روایی اهل سنت البته برای اثبات عقاید شیعه و تبیین آیه استفاده می‌کند.
وی ادامه داد: تفسیری مانند مجمع هم مورد توجه و استفاده ایشان بوده است. آنچه مهم است روش چینش این اثر است که ابتدا اطلاعات کلی در باره سوره بیان شده و اطلاعاتی از قبیل اینکه نام سوره چیست، مکی است یا مدنی، موضوع این سوره چیست، ترتیب نزول چه بوده و فضیلت تلاوت سوره چیست بیان می‌‍شود. در ادامه وی به مراد آیات که همان جنبه هدایتی است می‌پردازد. این روش در سراسر آیات مورد پیگیری بوده است.
مودب افزود: مفسر به نقل احادیث اهل بیت (ع) افتخار می‌کند و تلاش فراوانی دارد تا با استشهاد این احادیث، تفسیری اثنی عشری یا دوازده امامی را برای عموم متدینین شیعه بیان کند.
ویژگی این تفسیر روایی؛ عرضه احادیث به قرآن
وی در پاسخ به اینکه با توجه به روایی بودن این تفسیر ویژگی این تفسیر نسبت به سایر تفاسیر حدیث‌گرا چیست، گفت: نکته بسیار مهم اینجاست که این تفسیر نسبت استناد به اسرائیلیات که بیشتر در قصص قرآنی مطرح هستند پرهیز می‌کند و تلاش دارد که مبادا تفسیرش در تبیین انبیا و تاریخ از این دست احادیث استفاده کند. همچنین وی از احادیث اهل غلو و نیز احادیثی که مورد پسند عقل و خردورزی نیست، استفاده نکرده است.
مودب افزود: شاید بهتر باشد اشاره کنیم به آیه «إِنَّ اللَّهَ لاَ یَسْتَحْیِی أَن یَضْرِبَ مَثَلًا مَّا بَعُوضَةً فَمَا فَوْقَهَا فَأَمَّا الَّذِینَ آمَنُواْ فَیَعْلَمُونَ أَنَّهُ الْحَقُّ مِن رَّبِّهِمْ وَأَمَّا الَّذِینَ کَفَرُواْ فَیَقُولُونَ مَاذَا أَرَادَ اللَّهُ بِهَذَا مَثَلًا یُضِلُّ بِهِ کَثِیرًا وَیَهْدِی بِهِ کَثِیرًا وَمَا یُضِلُّ بِهِ إِلاَّ الْفَاسِقِینَ: خداى را از اینکه به پشهاى یا فرو‌تر [یا فرا‌تر] از آن مثل زند شرم نیاید پس کسانى که ایمان آورده‌اند مىدانند که آن [مثل] از جانب پروردگارشان بجاست ولى کسانى که به کفر گراییدهاند مى گویند خدا از این مثل چه قصد داشته است [خدا] بسیارى را با آن گمراه و بسیارى را با آن راهنمایى مىکند و [لى] جز نافرمانان را با آن گمراه نمىکند». (بقره/۲۶) که در این آیه مفسران در تبیین این آیه مطالب گوناگونی آورده‌اند و برخی مانند تفاسیر نور الثقلین، البرهان و صافی روایاتی از اسرائیلیات را ذکر کرده‌اند «بَعُوضَةً» را منطبق کرده‌اند با امیرمومنان (ع) که مطلب نادرستی است و روایات خطای است که مرحوم صدوق به اثبات این مساله پرداخته است.
وی تصریح کرد: در تفسیر اثنی عشری می‌بینیم که در خصوص این آیه چنین مطالبی نیامده است و با ذکر حدیثی از امام صادق (ع) می‌گوید که باید تامل شود در خصوص عجایب پشه که اگر جثه کوچکی دارد اما مانند فیل آفریده شده است.
مودب تصریح کرد: این نکته بسیار ارزشمند است که در مقایسه با دیگر تفاسیر حدیثی از اسرائیلیات، غلو و مطالبی دیگری در خصوص ائمه (ع) که مشوش است، وی کوشش کرده تا اگر روایاتی می‌آورد، آن را با معیار عرضه قرآن بسنجد و این دلیلی است بر اینکه این تفسیر امروزه نیز بسیار ارزشمند می‌تواند باشد.
اعتقاد به اینکه ممنوعیت تفسیر به رای مطلق نیست
این کار‌شناس تفاسیر معاصر ادامه داد: مفسر در مقدمه می‌گوید که تفسیر قرآن مقدمه‌ای است بر تمسک بر قرآن است برای استفاده در زندگی، از مبانی دیگر آن است که معصومین حاملین علم و معرفت قرآن هستند و حدیثی از امام علی (ع) می‌آورد که در آن می‌گوید آیه‌ای بر پیامبر نازل نشد، مگر آنکه املایش و قرائتش را به من تفسیر و تنزیلش را به من آموخت. و این نکته مهمی است که بر اساس حدیث ثقلین، پیوند میان ثقل اکبر و ثقل اصغر بر قرار شده است.
مودب تصریح کرد: از دیگر مبانی این تفسیر قائل بودن به اصل ممنوعیت تفسیر به رای است البته وی معتقد است که تفسیر به رای در مطلق آیات نیست و مختص به آیات متشابه است. وی تحت عباراتی مانند فواید، تمهید، تبصره، تحقیق و تنظیم شخصا وارد تفسیر شده است.
وی افزود: از دیگر مبانی که ایشان اعتقاد دارند این است که قرآن منبعی برای تشریع در خصوص نیازهای بشر است. ایشان ده صفت برای قرآن ذکر می‌کند این ده صفت به مفسر در کار خود کمک می‌کند. این صفات عبارتند از طریق سالکان، نجات هالکان، موعظه متقین، بیان برای جویندگان حقیقت، شفای امراض جسمانی و روحی، امانی برای ترسندگان از نعامت دنیوی و نقمات اخروی، انیسی برای عابدان حقیقی، تذکر معتقدان به مذاکرات سبحانی و نوری برای یکتاپرستان حقیقی و هدایت و راهنمایی برای کسانی که می‌خواهند راه قرب و منزلت دربار الهی را به دست بیاورند.
مودب با بیان اینکه بر شمردن این صفات به این معناست که وی معتقد است قرآن کتاب زندگی است افزود: وی معتقد نیست که قرآن تنها برای برشمردن خصوصیات آیات، فضیلت قرائت و تلاوت سور نیست.
نقدهایی که به تفسیر اثنی عشری وارد است
وی در پاسخ به این پرسش که چه نقدهایی به این تفسیر وارد است، گفت: تفسیر اثنی‌عشری می‌توانست به نکات دیگری توجه کند تا امروز ما بیشتر مورد استفاده واقع شود از جمله اینکه احادیثی زیادی که ایشان در تفسیر خود می‌آورند سند ندارند و راویان ذکر نشده‌اند، گرچه در مواردی منبع ذکر شده است. نگاه این محدث آن است که بررسی‌های سندی وجهی ندارد و این امساله از نگاه امروزی قابل نقد است.
مودب ادامه داد: نکته دوم این است که ایشان به منابع قرن پنجم و ششم نگاه کرده و به احادیثی رجوع کرده است که در آن‌ها نقل به معنا رخ داده که این مساله قدری مراد را از مسیر دور کرده است. برای مثال ایشان در جایی حدیثی نقل کرده است که تفسیر قرآن جایز نیست مگر به نص صریح که ما چنین روایتی نداریم و اینجا نقل روایت به معنا صورت گرفته و آیه قدری از معنای اصلی خود دور شده است.
وی ادامه داد: در مواردی هم که ایشان به بیان اقوال پرداخته است ایجاد ابهام شده است و این به آن خاطر است که مفسر به نقد اقوال نپرداخته و جمع بندی نکرده است. البته این روش در مجمع هم وجود دارد، اما امروزه مخاطبان انتظار دارند، مفسر وقتی سفره‌ای از اقوال باز می‌کند، به جدا کردن اقوال درست از نادرست اقدام کند.
مودب تصریح کرد: همچنین تفسیر اثنی‌عشری از تفسیر آیات به آیات بسیار استفاده نکرده است، این راهی است که ائمه (ع) به آن تاکید زیادی داشته‌اند. نقد دیگری که می‌توان به این تفسیر وارد دانست آن است که با اینکه وی تلاش کرده تفسیر خود را بیاورد اما استدلال و بحث‌های عقلی در آن کم رنگ هستند و سایه پر رنگ احادیث نسبت به بحث‌های عقلی به ویژه در خصو ص بحث‌های کلامی مانند معاد، جبر و اختیار و رویت خدا کم رنگ است. در این مباحث استدلال عقلی می‌توانست کمک کند تا فهم آیه بهتر صورت بگیرد.
