دین فرصت‌های منحصر به فردی برای رشد علم ایجاد می‌کند

به گزارش خبرنگار ایکنا، آیین رونمایی از کتاب «علم و دین در افق جهان‌بینی توحیدی» اثر مهدی گلشنی، استاد بازنشسته فیزیک و فلسفه صبح امروز 26 دی با حضور مولف کتاب، حجت‌الاسلام و المسلمین رضا غلامی؛ رئیس پژوهشگاه مطالعات فرهنگی، اجتماعی و تمدنی و سید حجت‌الحق حسینی؛  عضو هیئت علمی دانشگاه خواجه نصیرالدین طوسی در خانه کتاب و ادبیات ایران برگزار شد.

در ابتدای این نشست مهدی گلشنی اظهار کرد: در این فرصت می‌خواهم درباره دلیل نشر این کتاب توضیح دهم. وقتی در دهه ۴۰ شمسی در آمریکا بودم هیچ نشانی از دین و فلسفه در دانشکده علوم نبود ولی در این سال‌ها خیلی وضع فرق کرده است. همواره افسوس می‌خورم که چیزهای زشت غرب به ما منتقل شده ولی تحولات مثبت غرب به ما منتقل نشده است. الان اساتید تراز اول فیزیک و فلسفه در غرب با هم مسائل را حل می‌کنند. این حرفی است که انیشتین می‌زد و امروز دانشمندان به این حرف رسیده‌اند و فلسفه و علم خیلی به هم نزدیک شده‌اند، با این حال ما خیلی عقب هستیم. دانشکده‌های علوم عقب هستند، دانشکده‌های علوم انسانی هم عقب هستند. چهل سال پیش چند اتفاق در غرب افتاد که موجب این تحول شد از جمله اینکه انجمن علم و الهیات در آنجا راه افتاد و هر دو سال یک بار در یک شهر اروپایی کنفرانس داشت. وقتی من در آن کنفرانس شرکت کردم واقعا لذت بردم چون همه دانشمندان از علوم مختلف در آن حضور داشتند. من یک بار مقاله‌ای به کنفرانس ارائه دادم و گفتم در تمام اصول حاکم بر علم، ادیان ابراهیمی مشترکند و اختلاف نظری ندارند. بعد از آن کنفرانس من هشت سوال بنیادین نوشتم و برای دانشمندان برجسته فرستادم و ۸۱ نفر به این هشت سوال پاسخ دادند و این پاسخ‌ها را تبدیل به کتاب کردم.

وی افزود: یک قضیه دیگری که در غرب اتفاق افتاد این بود که بنیاد تمپلتون شکل گرفت و جایزه‌ای معین کرد تا کشورها در زمینه علم و دین برنامه اجرا کنند و مورد ارزیابی قرار گیرد. من هم درسی با این عنوان برای دانشجویان فلسفه علم ارائه کردم. سال ۹۶ دانشجویان اصرار کردند دوباره این درس در دانشکده فیزیک شریف ارائه شود و من هم این درس را ارائه کردم. پس از آن دانشجویان خواهش کردند مطالب این کلاس کتاب شود لذا من کتابی نوشتم و دانشگاه خواجه نصیر چاپ اول کتاب را انجام داد. در این کتاب‌ شبهاتی که در مقابل ادیان مطرح شده است را آوردم و پاسخ دادم. همچنین نظر دانشمندان تراز اول غربی را آوردم و نشان دادم نظر آنها مثل همان حرفی است که علامه طباطبایی و شهید مطهری می‌زدند و به شدت به هم نزدیک است.

نبود تعارض میان علم و دین در اسلام

در ادامه این نشست حجت‌الاسلام رضا غلامی در سخنانی گفت: درباره این کتاب سخن بسیار است. از باب انجام وظیفه از نظرگاه خود چند نکته راجع به مباحث کتاب عرض می‌کنم. اول اینکه از امتیازات کتاب نسبت به سایر کتاب‌ها این است نویسنده در کنار تسلط به مبانی دین خود یک دانشمند برجسته است یعنی از عمق و پیچیدگی‌های علم آگاه است. نکته دوم اینکه شماری کثیری از فیزیک‌دانان خداباور بودند. البته خدای دانشمندان با خدای عامه مردم که خدایی انسان‌گونه است تفاوت دارد. سخن سر این است تفاوت نگاه عامه و نخبگان نباید به منزله خداناباوری دانشمندان تلقی شود.

وی افزود: نکته سوم اینکه کتاب به خوبی نشان می‌دهد جایگاه علم در اسلام با نوع مواجهه مسیحیت با علم متفاوت است و بخشی از تعارضات علم و دین مبتنی بر نگرش مسیحیت به علم است. در تاریخ اسلام نابردباری‌هایی با علم وجود داشته که در چشم علمای برجسته دین یک انحراف تلقی می‌شده. نبود تعارض میان علم و دین در اسلام با چند مفروض قائل دفاع است؛ یک، علم‌دوستی اسلام. دو، تاریخ اسلام و نبود سابقه‌  علم‌ستیزی، سه، عقلانی بودن چارچوب تعالیم اسلامی، چهار، تعیین قلمرو دین بر حسب کارکرد دین و عدم ورود به قلمرو علم، پنج، نوع رابطه دین با آبادانی دنیا.

غلامی تصریح کرد: نکته بعدی مواجهه مسیحیت با علم است. این مواجهه نه دفعتا حاصل شده و نه یکنواخت بوده است و فرایند پیچیده‌ای دارد. البته اغراق‌هایی در مورد شرایط قرون وسطی شده ولی اصل ماجرا قابل تردید نیست. ملاحظه مهم این است که علم ‌نمی‌تواند نافهمی خودش را به منزله مهمل‌گویی دین تلقی کند و نهایتا می‌تواند بگوید از من به عنوان علم انتظار درک مابعدالطبیعه نداشته باشید و امکان پرداختن به این مسائل را ندارم.

وی یادآور شد: نکته پنجم اینکه انسان جدید دنبال بسط رفاه و قدرت است. این جهان‌نگری که با جهان‌بینی انسان در سنت متفاوت است تغییرات جدی در علم پدید می‎آورد که در این کتاب به خوبی این مسئله شرح داده شده است. جامعه اسلامی جامعه‌ای نیست که رشد را نفی کند بلکه رشد مادی و معنوی را با هم طلب می‌کند. ششمین نکته این است از خصلت‌های کتاب ورود به مباحث فلسفه علم و معرفی ماهیت و ساختمان علم است. فیزیک‌دانان معمولا علم را بهتر از دانشمندان درک می‌کنند و استاد گلشنی نیز فیزیکدانی برجسته هستند و یکی از خدمات ایشان راه‌اندازی کرسی فلسفه علم است لذا کتاب وارد بحث معماری علم شده است. نه تنها چتر فلسفه علم بالای سر کتاب باز است بلکه مباحث فلسفه علم در کتاب آمده است.

می‌شود از دین برای گشودن باب جدید در علم بهره برد

حجت‌الاسلام غلامی در ادامه نکاتش گفت: هفتم اینکه نویسنده وارد مسائل اصلی در رابطه علم و دین شده و به کلی‌گویی اکتفا نکرده است. مثلا مسئله معجزه، مسئله شرور، معاد، مسئله روح از جمله این مسائلی است که در کتاب به آنها پرداخته شده است. نکته هشتم اینکه کتاب‌هایی که اندیشمندان درباره علم و دین نوشتند ناظر به توصیف و حل تعارضات است ولی این کتاب به بررسی تاثیر دین بر علم می‌پردازد. آیا می‌شود از آموزه دین برای گشودن باب جدید در علم بهره برد؟ پاسخ گلشنی به این پرسش مثبت است و دین فرصت‌های منحصر به فردی برای رشد علم ایجاد می‌کند.

وی افزود: نکته نهم اینکه آیا نقشه راه کلان علم بهترین طرح است یا می‌تواند متحول شود. این پرسش مهمی است که گلشنی پاسخ می‌دهد و خواستار شکل‌گیری چارچوب جامع‌تری برای علم در آینده می‌شوند که باید رویکرد خود به طبیعت را عوض کند و به جای پاره پاره کردن علم، آن را یکپارچه ببیند و در کنار فلسفه به پاسخ‌های بنیادین بشر بپردازد. دهمین نکته این است جا دارد مجددا از حاضرین نشست تشکر کنم و انتشار این کتاب را به جامعه علمی تبریک می‌گویم.

علم دینی یا علم خداباور

در ابتدای این نشست حسینی اظهار کرد: دکتر گلشنی وقتی به مسئله علم و دین پرداختند مقطع آغازشان کتاب «قرآن و علوم طبیعت» بود. ایشان آنجا می‌گویند طبیعت‌شناسی در قرآن بالذات ارزشمند نیست مگر اینکه سویه توحیدی داشته باشد. دومین اثر گلشنی کتاب «از علم سکولار تا علم دینی» است. این کتاب به پرسش‌هایی پاسخ می‌گوید که رابطه علم و دین و اسلام و علوم طبیعت را دنبال می‌کنند. ایشان در مقدمه می‌گوید علم دینی معنادار و از لحاظ ثمرات غنی‌تر از علم سکولار است. این آثار در طی زمان برکاتی برای جهانیان داشته است و به زبان‌های مختلف ترجمه شده است.

وی افزود: گلشنی کتاب دیگری به نام «علوم و دین و معنویت در آستانه قرن بیست و یکم» دارد که در سال ۷۹ منتشر شد. در ادامه این موضوعات مجموعه مقالات علم و دین به زبان انگلیسی منتشر شد که در جهان غرب اثرگذار بود و به نشان دادن رابطه دین و علم در اسلام پرداخته است. گلشنی در کتاب «آیا علم می‌تواند دین را نادیده بگیرد» هشت پرسش از نامداران علم جهان پرسیدند. این کتاب به اهتمام بتول نجفی ترجمه شد و یکی از معدود کتاب‌هایی است که توانست نگاه پیروان ادیان ابراهیمی به مسئله علم و دین را نشان دهد.

وی ادامه داد: استاد اخیرا به جای کلمه علم دینی اصطلاح علم خداباور را استفاده می‌کنند. نتیجه درس‌های ایشان در دانشگاه شریف کتابی به نام «علم و دین در افق جهان‌بینی توحیدی» بود که سال ۹۷ منتشر شد. شیوه استاد این است جمله‌ای از بزرگان علم جهان می‌آورند و پیرامون آن بحث می‌کنند تا نشان دهند مسائل علم و دین را در تراز بین المللی بحث کردند. امروز ویراست سوم نسخه فارسی کتاب به همراه ویراست دوم نسخه انگلیسی و نسخه عربی کتاب رونمایی خواهد شد.