پژوهش‌های قرآنی و ابتکار‌های جدید هوش مصنوعی

علی‌رضا آزاد، عضو هیئت علمی دانشکده الهیات دانشگاه فردوسی مشهد در گفت‌وگو با ایکنا از خراسان رضوی اظهار کرد: هوش مصنوعی در تمام عرصه‌ها وارد شده و آینده علوم، با هوش مصنوعی تعریف و بسیاری از مفاهیم، بازآرایی می‌شود.

وی گفت: برخی مصادیق و مفاهیم در دنیای هوش مصنوعی تغییر می‌کند و اموری مثل ایمان، زندگی، امید و پژوهش بازتعریف می‌شود. در دهه 60 که رایانه‌ها هنوز فراگیر نشده بودند، کسی باور نمی‌کرد که نقشی چنین پررنگ در زندگی امروز داشته باشند، اما در حال حاضر، این تأثیر گسترده، عادی شده است.

آزاد ادامه داد: با آمدن نرم‌افزارهای دیجیتال، ابزارهای پژوهش‌های دینی تغییر کرد و برخی آثار و روش‌های پیشین کنار گذاشته شد، با پیشرفت‌های امروزی هوش مصنوعی نیز روش‌ها و نتیجه‌های تحقیق در الهیات تغییر خواهد کرد.

عضو هیئت علمی دانشکده الهیات دانشگاه فردوسی مشهد اظهار کرد: هوش مصنوعی به تحقق اراده کمک می‌کند، اما ممکن است اتفاقاتی را نیز رقم زند که فراتر از اراده ما باشد، در کوتاه‌مدت تسهیل و تسریع‌کننده امور است و در بلندمدت احتمالاً اموری را که به ذهن خطور نکرده یا اموری را که دشوار یا محال می‌دانستیم، ممکن می‌سازد و نتایجی که انتظارش را نداشتیم، به بار می‌آورد.

آزاد در راستای پیش‌بینی وضعیت پژوهش‌های قرآنی، هم‌گام با توسعه هوش مصنوعی، افزود: در آینده انجام پژوهش‌های قرآنی بدون استفاده از هوش مصنوعی دشوار خواهد بود و بعضاً قابل انجام یا ارزشمند نخواهد بود. در حوزه آموزش، پژوهش و گسترش علوم دینی، هوش مصنوعی مانند رایانه‌های کلاسیک، تنها سرعت و دقت را افزایش نخواهد داد، بلکه خلاقیت‌ها و ابتکارهای جدیدی را عرضه خواهند کرد. شاید برخی از نتایج به‌دست آمده در این عرصه، برای ما خوشایند و برخی نیز ناخوشایند باشد، اما باید بدانیم با ابزار، همکار، دستیار و شاید در آینده، با رقیبی مواجهیم که از جهات بسیاری سریع‌تر، دقیق‌تر، قدرتمندتر و هوشیارتر از ماست.

عضو هیئت علمی دانشکده الهیات دانشگاه فردوسی مشهد ادامه داد: در پذیرش دستاوردهای هوش مصنوعی در عرصه قرآن‌پژوهی، دست‌بسته و خوش‌باور نخواهیم بود و حق داریم آنها را نپذیریم یا تصحیح و گزینش کنیم، اما توان جلوگیری از این عرصه یا کنترل همه جانبه آن را هرگز نخواهیم داشت.

کاربردهای هوش مصنوعی در متون مقدس

این استاد دانشگاه بیان کرد: در گام اول، هوش مصنوعی به معناشناسی متون مقدس کمک می‌کند و در گام دوم، با کشف روابط بخش‌های مختلف متون مقدس با سایر علوم و استفاده از تفاسیر پیشینیان، تفسیرهای هوشمندی از این متون عرضه می‌کند و در گام سوم، با مخاطب‌شناسی دقیق، تناسب هوشمندی بین تفاسیر متون مقدس و نیازهای مخاطبان ایجاد و خروجی مطالعات دینی را شخصی‌سازی می‌کند، در گام چهارم نیز استراتژی‌های کلان دینی و اجتماعی را به‌صورتی که تاکنون شاید به ذهن ما خطور نکرده، مدیریت می‌کند و به آنها جهت می‌دهد.

آزاد ادامه داد: زمانی کتابت قرآن با قلم و دوات بود و اکنون رایانه‌ها این وظیفه را بر عهده گرفته‌اند و در آینده‌ای نه چندان دور، هوش مصنوعی است که با کمک آنچه یادگیری ماشینی و زبان‌شناسی رایانشی نامیده می‌شود، قرآن را تفسیر و استنباط‌های دینی را ارائه می‌کند. اکنون رایانه‌ها دستیاران مفسران‌اند، اما در آینده مفسران، دستیاران رایانه‌های هوشمند برای تفسیر متون دینی خواهند بود.

وی در بخش دیگری از سخنانش افزود: نیروی الکتریکی در دنیای امروز نه تنها زندگی را راحت‌تر کرده است، بلکه با پیدایش ابزارهایی مثل تلفن همراه، تلویزیون و... سبک زندگی و روش فکر کردن انسان را نیز تغییر داده است. ابزارها نه فقط چگونگیِ زیستن، بلکه چراییِ زیستن را هم تغییر می‌دهند. هوش مصنوعی در آینده چنین اتفاقی را در سطح و عمقی به مراتب بیشتر، برای الهیات رقم خواهد زد و تفسیر منهای هوش مصنوعی، تفسیری ناکارآمد، کم‌ارزش و حتی نامفهوم خواهد بود.

چرا برخی با هوش مصنوعی مخالفند

وی گفت: مخالفت با هوش مصنوعی صرفاً یک مخالفت علمی و اعتقادی نیست، بلکه این مخالفت، نوعی ممانعت روان‌شناختی هم هست. مخالفان گالیله، صرفاً با چرخش زمین به دور خورشید مخالف نبودند، بلکه رد زمین‌محوری، به لحاظ روانی، غرور انسان‌هایی که زمینِ زیر پای‌شان را مرکز عالم قلمداد می‌کردند، به چالش کشید و استدلال‌های ریاضیاتی و الهیاتی مخالفان، ابزارهایی برای حفظ این غرور و جلوگیری از در هم شکسته‌شدن آن توسط گالیله بود. رد پای چنین ممانعت‌های روان‌شناختی در سخنان مخالفان امروزی هوش مصنوعی نیز مشاهده می‌شود.

هزینه‌سازی سنت‌گرایان در مواجه با پیشرفت علوم

آزاد افزود: تجربه تاریخی نشان داده است که برخی سنت‌گرایان، در ابتدا با هر چیز جدیدی مخالفت می‌کنند. وقتی کتاب‌های چاپ سنگی حوزه‌های علمیه به روش جدید حروف‌چینی و اصطلاحاً تایپ شدند، برخی از عالمان دینی، علم مخالفت برافراشتند، شماری از متولیان مساجد در زمان‌های گذشته، استفاده از بلندگو را مغایر با سنت‌های دینی می‌شمردند یا لامپ‌های حرم امام رضا(ع) را می‌شکستند، زیرا استفاده از آن‌را جایز نمی‌دانستند.

وی تصریح کرد: قطعاً چنین سنت‌گرایانی با ورود گسترده هوش مصنوعی به عرصه مطالعات قرآنی مخالفت خواهند کرد، اما همان‌طور که مخالفت با ابزارهای مدرن هرگز نتوانست توفیق بلندمدتی کسب کند و مخالفان ناچار به پذیرش آن شدند، ورود هوش مصنوعی به عرصه مطالعات دینی را هم به مرور خواهند پذیرفت، اما هزینه عدم تعامل سنت‌گرایان با علوم و روش‌های مدرن، متأسفانه از جیب دین و دینداری خواهد بود و بهای آن، عقب ماندن دینداران در عرصه علمی و واپس‌زدگی‌شان در عرصه اجتماعی، خواهد بود و آن مخالفان با پناه گرفتن در پشت دیوار دین، نه به‌خاطر اشتباهات‌شان پوزش می‌طلبند و نه تاوان مخالفت‌ها و آینده‌نشناسی‌ها را می‌دهند.

این مدرس دانشگاه با اشاره به یک نمونه از پیشرفت‌های هوش مصنوعی گفت: ChatGPT بر پایه هوش مصنوعی در ماه‌های اخیر عرضه شده است، این هوش مصنوعی هنوز نوپاست و قابلیت جست‌وجو و تحلیل بالا و قابلیت یادگیری پایینی دارد. با این حال، قرآن را تفسیر می‌کند، برای حل مشکلات دینی راهکار پیشنهاد می‌دهد، آینده الهیات را پیش‌بینی و استراتژی‌های مناسب را ارائه می‌کند. در گفت‌وگوهای متعددی که با این هوش مصنوعی داشتم، پاسخ‌های او را به سؤالات قرآنی و حدیثی، هم‌سنگ پاسخ‌های یک دانشجوی کارشناسی الهیات دیدم و مطمئنم که در آینده، قابلیت‌های بیشتری هم به دست خواهد آورد.