بازخوانی جریان «فدک»/ تحلیلی بر فعالیت‌های اقتصادی از منظر حضرت زهرا(س)
گروه اندیشه: محقق گروه سیره اهل بیت(ع) پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، ضمن ارائه تحلیلی از تلاش‌های اقتصادی ائمه(ع) به ویژه حضرت زهرا(س) بیان کرد: یکی از بنیه‌های اقتصادی که در اختیار حضرت زهرا(س) قرار داشت املاک فدک بود.
حجت‌الاسلام یدالله مقدسی؛ محقق گروه سیره اهل بیت(ع) پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم در گفت‌وگو با خبرنگار ایکنا؛ ضمن تبیین اصول اقتصادی حاکم بر سیره اهل بیت(ع) به ویژه حضرت زهرا(س) بیان کرد: بحش تلاش‌های اقتصادی معصومان(ع)، از جمله حضرت زهرا(س) را در چند محور می‌توان بررسی کرد؛ محور اول این است که باید ببینیم اساسا آیا کار و تلاش اقتصادی از منظر قرآن و فرهنگ اهل بیت(ع)، اهمیت دارد یا خیر، ممکن است برخی‌ها تصور کنند که تلاش‌های اقتصادی از جمله امور دنیوی است و نباید به دنیا روی آورد، در مقابل نیز ممکن است افراد دیگری حرف منطقی‌تری بزنند، لذا اهمیت کار و تلاش اقتصادی از منظر قرآن و فرهنگ اهل بیت(ع) یک مسئله قابل توجهی است.
وی در ادامه افزود: اقتصاد گرچه زیر بنای زندگی انسان نیست و زیربنای زندگی انسان اعتقادات و فرهنگ است و اقتصاد رو بنا است، اما در عین حال در تحکیم اعتقادات نقش محوری را ایفا می‌کند، در روایتی پیامبر اسلام(ص) فرمودند: «لولا الخبز ما صلينا و لا صمنا و لا أدينا فرض الله»، خبز در اینجا مثل و به معنای نماد برتر مصالح اقتصادی است. در روایت دیگری امام کاظم(ع) خطاب به هشام بن حکم فرمود خبز نماینده خوردنی‌ها و ثوب نیز نماینده پوشیدنی‌ها است و اینها تعبیری از نمادهای مسائل اقتصادی است. پیامبر(ص) می‌فرماید، اگر اقتصاد ما به راه نباشد نمی‌توانیم نماز بخوانیم یا روزه بگیریم و ...، لذا اقتصاد فعال، سالم و حلال از ابزار پیشرفت دنیوی و مایه تحکیم امور آخرتی محسوب می‌شود.
محقق گروه سیره اهل بیت(ع) پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی: علاوه بر این، در روایاتی داریم که فرد تنبل سر بار جامعه و ملعون خداوند است، چون شخص با تنبلی بی عزت می‌شود، از امام صادق(ع) روایت داریم که شخصی از ایشان کمک خواست، حضرت فرمود، تا می‌توانید کار کنید، سائل گفت توان کار کردن ندارم، حضرت فرمود اگر گردن و سر تو سالم است با آنها بارکشی کن تا بتوانی روی پای خودت بایستی، در نتیجه این روایات بیان گر اهیت کار و تلاش است که آثار دنیوی و اخروی را نیز در پی خواهد داشت.
وی در ادامه افزود: در روایات دیگری از امام رضا(ع) داریم که فرمود: کسی که کار و تلاش می‌کند، تلاش اقتصادی او در ردیف جهاد در راه خدا است و در قیامت این شخص که از راه حلال روزی به دست آورده اهل بهشت است، علت این پاداش‌هایی که در روایات بدان‌ها اشاره شده نیز این است که، به کرامات انسانی توجه کرده که اساس آفرینش انسان کمال انسانی است و نتیجه عبودیت و بندگی نیز انسان کامل است، لذا از این منظر که نگاه می‌کنیم، معلوم می‌شود تلاش‌های اقتصادی اهمیت بالایی دارد و اساس زندگی انسان است.
مقدسی تصریح کرد: بحث دیگر در این زمینه، اصول و راهبردهای اقتصادی است، در زندگی ائمه(ع)، به ویژه حضرت فاطمه(س) اصولی را به عنوان اصول اقتصادی می‌توانیم پیدا کنیم که روی آن تاکید داشته‌اند، یکی از این اصول تلاش پیگیر است که نسبت به آن توصیه‌هایی داریم، امام سجاد(ع) صبح‌ها، اول وقت برای مسائل اقتصادی به بیرون از منزل می‌رفتند و دیگران که از ایشان می‌پرسیدند، به کجا می‌روید، می‌فرمودند برای اینکه برای خانواده‌ام صدقه بیاورم، از حضرت سؤال شد که منظور از صدقه چیست؟ حضرت فرمودند منظور تلاش صادقانه برای تأمین هزینه‌های زندگی است.
وی در ادامه افزود: داشتن بنیه اقتصادی نیز از اصول راهبرد اقتصادی است، یک فردی خدمت امام صادق(ع) آمد و از حضرت طلب پولی برای قرض کرد، امام(ع) فرمود: چیزی داری که بتوانی قرض را پرداخت کنی؟ اینها حکایت از این دارد که بنیه اقتصادی باید برای هر مسلمانی وجود داشته باشد، کما این که برای حضرت فاطمه(س) نیز املاکی از پدر به ارث رسیده بود که آن را به عنوان بنیه اقتصادی حفظ می‌کرد. مسأله فدک به عنوان یک بنیه اقتصادی بود که پیامبر(ص) در اختیار حضرت فاطمه(س) گذاشت و پس از آنکه غصب شد نیز از آن به دفاع برخاست تا از این بنیه اقتصادی دفاع کند.
مقدسی بیان کرد: اصل دیگر عدم نیاز به دیگران است، به این معنا که انسان در زندگی تلاش کند تا بتواند روی پای خودش بایستد، چون نیاز به دیگران عزت و آبروی انسان را پایین می‌آورد و موجب خرد شدن شخصیت انسان می‌شود. ضمن اینکه اگر انسان سرمایه‌ای به دست آورد نیز نباید آن را به صورت راکد بگذارد و باید از آن استفاده کند. امام صادق(ع) یک بخشی از اموال را به شخصی سپرد تا کار کند و تولید سودآور داشته باشد، البته وقتی بحث سودرسانی سرمایه مطرح است اصل دیگری به نام سود به اندازه نیز موضوعیت پیدا می‌کند که سود منصفانه باشد تا موجب تورم نشود.
وی در ادامه افزود: برنامه داشتن در تولید یعنی تولید ضابطه‌مند نیز اصل دیگری از اصول اقتصادی در زندگی معصومان(ع) است. در زندگی حضرت فاطمه(س) می‌بینیم که املاک فدک در اختیار ایشان بوده و ایشان برای دیگران تولید شغل کرده است، در واقع کسی را به کار گرفتند که یک مزرعه را اداره کند و سود محصولات را تقسیم می‌کرد، این تولید شغل برای دیگران در تلاش اقتصادی حضرت(س) وجود داشته است. زارع ایشان سالانه مزرعه ایشان را اداره می‌کرد که محصولاتش نیز عبارت از خرما و گندم و ... بود و به نسبت سهمی که برای آن زارع قرار داده بودند، هر کسی هم سهم خود را می‌گرفت، در نتیجه هم تولید شغل برای خودشان شد و هم برای دیگران.
مقدسی بیان کرد: محور دیگر، هدف تولید است که باید دید هدف چیست؟ آیا هدف در زندگی معصومان(ع) مصرف خصوصی خودشان بوده یا علاوه بر این، توجه به دیگران و دیگر مسائل را نیز در بر می‌گرفته است.
وی در ادامه افزود: اهداف نیز به عام و خاص تقسیم می‌شوند که هدف خاص تأمین نیازهای فردی و روزمره است و هدف دیگر هدف عام است، به این معنا که اسلام تلاش اقتصادی را تنها برای حفظ نظام فردی و اجتماعی در نظر نگرفته است بلکه علاوه بر این چون زندگی انسان محدود به زندگی در این دنیا نیست و زندگی اخروی را نیز در پیش دارد از این روی می‌بینیم که بسیاری از هزینه‌ها در زندگی معصومان(ع) صرف کارهای شخصی نمی‌شود که در زندگی حضرت زهرا(س) نیز این مسأله را مشاهده می‌کنیم.
مقدسی بیان کرد: با این که خود ایشان به غذا نیاز دارد اما می‌بینیم که در قرآن می‌فرماید «وَ يُطْعِمُونَ الطَّعَامَ عَلَى حُبِّهِ مِسْكِينًا وَ يَتِيمًا وَ أَسِيرًا»، وقتی نیازمندان بیشتری اطراف حضرت هستند ایشان نیز غذا را به آنها می‌دهند و این سعادت اخروی است که تولیدات خود را در آن مسیر به کار می‌گیرند، حضرت زهرا(س) بخشی از درآمد فدک را نیز برای نیازمندان دیگر مصرف می‌کنند یا در روایت دیگری داریم که حضرت پرده آویخته شده در اتاق را طبق نقلی درآورده و برای اینکه به دست نیازمندان برسد برای رسول خدا(ص) می‌فرستند. اینها نشان می‌دهند که آنها سعادت اخروی را در نظر داشته‌اند.
محقق گروه سیره اهل بیت(ع) پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی در ادامه با اشاره به محور چهارم گفت: محور چهارم در تلاش‌های اقتصادی، مسئله راه‌های تولید است، در هر زمانی به تناسب آن زمان تولیدات وجود دارد، یک زمانی راه تولید کارگری است یک زمان زراعت است و ....، در عصر ائمه(ع) مسائل زراعت بوده و باغداری وجود داشته چنانکه در زندگی حضرت زهرا(س) نیز این مسئله مشهود است؛ حضرت(س) هم در باغ فدک و هم در مزرعه‌ای که در فاصله حدود دو کیلومتری مدینه بود گاها برای کمک مشغول زراعت می‌شدند.
وی با اشاره به روایتی از امام کاظم(ع) بیان کرد: امام کاظم(ع) ملکی داشتند که در آن پنبه کشت می‌شد، از این پنبه‌ها پارچه‌هایی درست کردند و آن پارچه‌ها را برای یک زن در نیشابور فرستادند تا استفاده کند، در روایت این مسئله عنوان شده که امام کاظم(ع) فرمودند این پارچه از ملک مادرم فاطمه زهرا(س) است که ایشان در آن ملک پنبه کشت می‌کردند، در نتیجه این روایت بیان‌گر این است که حضرت زهرا(س) کار کشاورزی انجام می‌داد و به ریسندگی نیز مشغول بود. .
مقدسی تصریح کرد: در نتیجه این روایات نشان می‌دهد که ائمه(ع) نیز با توجه به شرایط زندگی خود به تلاش‌های اقتصادی می‌پرداختند و اینطور نبوده که بگوییم آنها چون معصوم بوده‌اند به کار اقتصادی نمی‌پرداختند
محقق گروه سیره اهل بیت(ع) پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی با اشاره به محور پنجم تصریح کرد: محور پنجم نیز مصرف است، مصرف هم به جای خود قابل توجه است، آنچه در قرآن، روایات و سیره معصوان(ع)، مخصوصا حضرت زهرا(س) توصیه شده مصرف به اندازه است، در واقع تولید حداکثری اما مصرف حداقلی است، در اسلام توصیه نشده که در تولید قناعت کنید، اما محصول را که به دست آوردید در مصرف آن قناعت داشته باشید و به اندازه مورد نیاز مصرف کنید و مازاد آن را برای تامین هزینه نیازمندان و مصارف عمومی و ... استفاده کنید.
وی بیان کرد: روی این حساب است که می‌بینیم ائمه(ع)، هم مصرفشان به اندازه بود و دیگر این که ایثار نیز در سیره آنها وجود داشته است چنان که آیه «وَ يُطْعِمُونَ الطَّعَامَ عَلَى حُبِّهِ مِسْكِينًا وَ يَتِيمًا وَ أَسِيرًا» نیز این موضوع را به وضوح نشان می‌دهد.
گفت‌وگو از مرتضی اوحدی
انتهای پیام
